No lugar de A Mota, parroquia de San Martiño de Rioboo do termo municipal de A Estrada (Pontevedra) localízanse na marxe esquerda do rego da Barreira, chamado tamén río Bo, que xunta as augas do río de Oca e do río Mota ou río da Torre, os restos da fábrica de papel da Barreira, que coñecérase tamén como “Fábrica del Ulla”.

Corría o ano 1729 cando don Andrés de Silva, veciño de Santiago de Compostela e propietario de terras na freguesía de San Xulián de Arnois, xurisdición de Taveirós (hoxe municipio da Estrada, na provincia de Pontevedra), decidira instalar unha fábrica de papel para fabricar de trinta a corenta resmas ó día, pedindo a oportuna licencia á Real Junta de Comercio, obrigándose a mantela cando menos por corenta anos e a fabricar cada día dez resmas de papel florete e vinte resmas de papel común, coa marca que a tal fin se lle sinalase.

Opúxose a tal petición don Bartolomé Piombino, propietario da fábrica do Faramello e beneficiario dunha Real Cédula que lle concedía o monopolio en Galicia durante vinte anos a partires de 1714, alegando tamén a falta de trapo fino suficiente e de coñecementos por parte do seu futuro competidor.

Tras unha longa e lenta resolución do expediente, que levara doce anos, a fábrica da Barreira comezaba a fabricar papel no ano 1741.

En 1746 solicitou a concesión dalgunhas franquías, e contaba daquela con dúas rodas, oito pías e unha tina, fabricando nada máis que seis resmas de papel cada día, que se vendían a baixo prezo pola competencia co Faramello. A falta de medios do seu propietario fixo que deixara de traballar en 1753.

Contra 1793, don Ramón María de Silva, Capitán do Rexemento Provincial de Santiago, acometeu o perfeccionamento da fábrica con dúas tinas para elaborar papel de mellor calidade, retomando a elaboración de papel en 1795, obtendo a consideración de Real Fábrica, o que eximía do remprazo no exército e milicias ós seus empregados especializados, ademais de favorecelo coa exención de cargas concelleiras.

Falecido don Ramón no ano 1806, continuou ó fronte da fábrica o seu fillo, don Vicente María de Silva e Ozores. Consonte recolle Gayoso Carreira, a fábrica aparece citada como de papel fino por Alexandre Laborde en 1806 no seu Itineraire descriptif de l’Espagne e por Miñano en 1826, aínda que a sitúan na freguesía de San Xulián de Arnois, que linda na marxe dereita do rego da Barreira.

En 1849, aparece citada por Madoz, xa ben situada en San Martiño de Rioboo, al igual que no mapa de Pontevedra de 1856, de Coello. O Indicador de 1864 volve a situala en Arnois, figurando como propietario don Bonifacio Silva.

No ano 1880 a fábrica era propiedade de don Gumersindo Otero, de A Estrada, e así aparece citada nos Bailly-Bailliere de 1900 e 1910 e na Xeografía de Pontevedra de Álvarez Limeses de 1935. Nalgún documento aparece referida como “Fábrica de Otero de la Mota no Ulla”.

En 1940 a fábrica foi adquirida a Herederos de Gumersindo Otero por Ramón López, de Noia, propietario da fábrica de Soutorredondo (Lousame, Coruña) e dirixida polo seu fillo traballou ata 1959. A forza hidráulica fora remprazada pola electricidade e o papel fabricábase nunha pequena máquina redonda, cunha satinadora de mazos.

Cara a 1960 cesou a actividade papeleira e parte dos edificios e das instalacións hidráulicas foron acondicionados para o seu uso como piscifactoría, aínda en explotación.

O proceso de fabricación de papel iniciábase co escollido e clasificación dos trapos almacenados na fábrica segundo as súas fins, reservándose os mellores para a fabricación de papel de calidade superior, destinándose os peores para a fabricación de papel basto, como a estraza ou a estracilla.

Acumulada a cantidade de trapos suficiente para iniciar o proceso, botábanse nun pío chamado podredoiro, engadindo auga e deixando levedar durante un período de tempo de cinco ou seis semanas, ata que a calor da fermentación no podredoiro “queime ó meter a man”. Finalizada esta operación, os trapos reducíanse manualmente a anacos pequenos, con axuda dunha gadaña ou cortador, levándoos a continuación ó muíño de mazos.

Un apresamento construído nunha revolta do río permitía derivar as augas a unha canle construída na súa marxe esquerda, que tras un percorrido superior ós douscentos metros, conducíaas ás instalacións da fábrica de papel, onde vertíanse sobre unha ou máis grandes rodas hidráulicas verticais de máis de dous metros de diámetro.

Estas rodas motrices, do tipo gravitatorio de caixóns ou arcaduces, levaban o seu eixe erizado de levas que accionaban os mazos, erguéndoos para bater nas pías ou tinas en que se colocaran os trapos cortados unha vez finalizada a súa fermentación tras a estancia no podredoiro.

Descoñécese a configuración precisa e detallada das instalacións, aínda que pola época da súa construción é moi posible que contase xa con tres grupos de mazos diferenciados para os labores específicos de esfiañado (tres pías de esgazado), afinado (dúas pías de moenda) e desleído (unha pía de homoxeneización da pasta) tras as que se obtiña a polpa ou pasta para a elaboración do papel.

Unha vez obtida a pasta de papel procedíase ó seu callado vertendo unha pequena cantidade de polpa nun molde rectangular co fondo formado por unha fina malla de arames; a auga escoaba a través do mallazo, pero as fibras nel retidas ó enfurtirse formaban unha folla de papel sobre os arames. Esta operación manual era relativamente rápida, rendendo uns oito pregos por minuto cun só operario.

Retirados os pregos dos moldes poñíanse en pía intercalando entre cada un uns panos de la branca sen costuras, os saiales. Despois procedíase ó seu prensado, en prensa ou entre roletes, para escoar a auga sobrante e finalmente deixábanse secar ó aire.

O papel xa seco, que pola súa gran porosidade resulta moi absorbente (papel secante), sometíase entón ó proceso de encolado co zume obtido ó espremer desperdicios xelatinosos de animais moi cocidos. Tras un novo prensado para eliminar o exceso de cola e un novo secado ó aire, o papel “de barba” (polas barbas que quedaban ó sacalo do molde) traballábase no mazo de satinar para darlle o apresto final e eliminar as irregularidades que puidese presentar o acabado, quedando xa listo para ser empaquetado e posto á venda.

Alonso Álvarez, L., 1986. Comercio colonial y crisis del Antiguo Régimen en Galicia (1778-1818). La Coruña: Xunta de Galicia. ISBN 84-505-2914-X.

Álvarez Limeses, G, 1928. “Provincia de Pontevedra”, Geografía General del Reino de Galicia. Francisco Carreras Candi (dir.), trece volúmenes, Barcelona: Editorial Alberto Martín, reedición facsimilar en 1980, Ediciones Gallegas, La Coruña.

Asunción Pastor, J., 2002, El papel. Técnicas y métodos tradicionales de elaboración, Parramón, Barcelona. DL NA-2161-2001. ISBN 978-84-34224-10-0.

Bailly-Bailliere, 1879. Anuario del Comercio, de la Industria, de la Magistratura y de la Administración o Directorio de las 400.000 señas de España, Ultramar, Estados Hispano-Americanos y Portugal, publicación anual desde 1879, Madrid: Bailly-Bailliere e hijos.

Basanta Campos, J.L., 1966, “Algunas adiciones a la historia de la fabricación de papel en Galicia del siglo XVIII a nuestros días”, Investigación y Técnica del Papel, núm. 7, enero 1966, p. 23-41. D.L. M-13650-1964.

Basanta Campos, J.L., 1999, “La fábrica de papel de Soutorredondo, en Noia, provincia de A Coruña”, Actas del III Congreso Nacional de Historia del Papel en España, Banyeres de Mariola, Alicante, 1 al 4 de septiembre de 1999, Asociación Histórica de Historiadores del Papel, Consell de Cultura, Educació i Ciéncia de la Generalitat Valenciana, p. 357-394. D.L. CU-316-1999. ISBN 84-482-2243-1.

Carmona Badía, J., y Nadal Oller, J., 2005, El empeño industrial de Galicia. 250 años de historia, 1750-2000, A Coruña: Fundación Pedro Barrié de la Maza. ISBN 84-95892-38-3.

Fernández Casal, Juan (2004): " Fábrica de papel en Riobó", en A Estrada, Miscelánea Histórica e Cultural, vol. 7, p. 9-27. A Estrada: Museo Manuel Reimóndez Portela. ISSN 1139-921X.

Gayoso Carreira, G., 1965, “La fabricación del papel en Galicia del siglo XVIII a nuestros días”, Investigación y Técnica del Papel, núm. 4, abril 1965, p. 193-223. D.L. M-13650-1964.

Gayoso Carreira, G., 1994, Historia del papel en España, 3 vol., 2ª ed. 2006, Lugo: Servicio de Publicaciones de la Diputación Provincial, p. 195. D.L. S-1455-2006. ISBN 84-8192-003-7.

González Tascón, I., 1987, Fábricas hidráulicas españolas, 2ª ed. 1992, Centro de Publicaciones del Ministerio de Obras Públicas y Transportes (CEDEX-CEHOPU) y Turner Libros, Madrid. ISBN 84-7790-147-3.

Laborde, A., 1809, Itinerario descriptivo de las provincias de España, y de sus islas y posesiones en el Mediterráneo, con una sucinta idea de su situación geográfica, población, historia civil y natural. Traducción libre de Mariano de Cabrerizo y Báscuas publicada en 1816, Valencia: Librería de Cabrerizo, Imprenta de Ildefonso Mompié.

Larruga Boneta, E., 1784-1800, Memorias políticas y económicas sobre los frutos, comercio, fábricas y minas de España, con inclusión de los reales decretos, órdenes, cédulas, aranceles y ordenanzas expedidas para su gobierno y fomento, tres series previstas, primera serie de 45 tomos en cuarto, sólo cuatro publicados (Castilla la Vieja, Castilla la Nueva, Extremadura y Galicia), imprenta de Benito Cano, 1787-1800, Madrid.

Madoz Ibáñez, P., 1846-1850, Diccionario geográfico-estadístico-histórico de España y sus posesiones de Ultramar, 16 vol., Establecimiento tipográfico de P. Madoz y L. Sagasti, Madrid, (vol 6-9: Est. Tipografico-Literario Universal; vols 10-11: Imprenta al Diccionario Geográfico, á cargo de José Rojas; vols 12-16: Imprenta del Diccionario geográfico estadístico-histórico de Pascual Madoz). Existe una versión digitalizada y de libre acceso a través de la Biblioteca Virtual de Andalucía: http://www.juntadeandalucia.es/cultura/bibliotecavirtualandalucia [Acceso 17 octubre 2009].

Ministerio de Industria y Comercio, 1934. Estadísticas de la industria del papel y cartón, publicadas de 1934 a 1943, Madrid.

Miñano y Bedoya, S. de, 1826-1828, Diccionario geográfico-estadístico de España y Portugal, 11 vol., Madrid: Imprenta de Pierart-Peralta.

Servicio Sindical de Estadística, 1966. Catálogo de empresas y productos industriales, Madrid.

Verea y Aguiar, J., 1803, Proyecto económico para promover el establecimiento de fábricas de papel en el Reyno de Galicia, Santiago de Compostela.

Viñas y Campi, 1866, El indicador de España y de sus posesiones ultramarinas, Barcelona.

Localización no Mapa Topográfico Nacional 1:25.000: Folla 121-III A Estrada // Fuso 29 // X 548,78 / Y 4.732,93