160 Conservas Boyé
- Provincia: Pontevedra
- Concello: Redondela
- Parroquia: San Andrés de Cedeira
- Lugar: Rande
- Paraxe: A fábrica do alemán
- Dirección: Non procede
- Coord. Xeográficas - Latitude: 42.285190953321475
- Coord.Xeográficas - Lonxitude: -8.656175136566162
- Coordeadas UTM: Fuso 29 / X 528.348,46 / Y 4.681.498,06
- Clasificación: Fabricación de conservas
- CNAE: 10.22 Fabricación de conservas de peixe (Conserva de sardiña e outros).
- Tipoloxía: Secadoiro, salgadoiro e conserveira de peixe
- Comarca: Vigo
- Marco Xeográfico: Ría de Vigo
- Ámbito: Rural
- Acceso:
Unha vez en Redondela, continuaremos costeando a marxe esquerda da ría de Vigo pola vella estrada nacional N-550. A uns catro quilómetros de Redondela chegaremos ó lugar de Rande, no punto quilométrico 145, e alí tiraremos á dereita pasando por riba da vía do tren, cara ó mar, onde atoparemos case ó pe da ponte da autopista os restos do cargadoiro de mineral das minas de Freixo. Na mesma vila de Rande, a uns trescentos metros do cargadoiro atoparemos os restos da Conserveira Boyé ou “fábrica do alemán”. E se seguimos camiñando pola beiramar de volta a Redondela, atoparemos a uns catrocentos metros da vila de Rande o cargadoiro –máis moderno– da “Minero Siderúrgica de Ponferrada”.
Tipo de propiedade:
Visitable:
Xestión de visitas:
Historia:
A conservación dos alimentos foi
una preocupación principal dende os tempos máis remotos. En Nerga (Cangas)
téñense atopado restos fenicios cando se escavaba nunha vella salgadeira, en
Bueu apareceron restos de salgadeiras e ánforas de barro romanas, e en Noville
(Mugardos) estudárase unha completa e señorial industria romana de salga.
Na Idade Media están documentadas
as saídas dos portos galegos de grandes cantidades de peixes salgados e de
polbos secos e curados ó aire con destino ós portos cantábricos, portugueses e
andaluces. Tamén se constatan no século XVI os envíos de ostra escabechada á
veciña Castela.
Aínda que os diferentes portos
galegos xa despachaban ó Levante importantes cantidades de sardiña ó longo do
século XV e comezos do XVI, cando xurde a competencia dos comerciantes do Mar
do Norte (arenque inglés e bacallau escandinavo) o tráfico galego de salgadura
sofre unha aguda e prolongada crise que se estende ata 1738, cando se prohibe o
comercio con Inglaterra.
Co desabastecemento dos seus
mercados os levantinos desprázanse por tódalas costas peninsulares, e as
primeiras vagas de comerciantes cataláns que recalan nas costas galegas por mor
de mercar sardiña e preparala cos métodos de salgadura desenvolvidos no
Mediterráneo, ocorren a partires de 1750, aínda que só permanecen acó entre
abril e decembro –a tempada da pesca da sardiña– voltando despois ó Levante ata
a seguinte campaña, que chamaban “costeira”.
As primeiras actividades
comerciais desenvolvíanse en pequenos barracóns de madeira situados a carón do
mar e tiñan un carácter colonial, adquirindo a sardiña “escochada” ós
mariñeiros galegos a cambio de produtos levantinos (viño, augardente, licores,
aceite, xabón…) e bacallau danés.
No escochado a sardiña era aberta e limpada unha a unha, sacándolle
cabeza, espiña e tripas, posta a mollo nas tallas e cando se xuntaban as
suficientes posteriormente deixadas a salgar nos píos durante un día enteiro.
Retirábanse despois da salmoira e íanse metendo en voltas nas barricas,
engadíndolle varias presadas de sal cando se completaba unha volta para
evita-lo contacto entre as distintas fiadas. Completada a barrica, tapábase
para a súa comercialización. Ó non lle extrae-la graxa a oxidación íalle dando
á sardiña unha cor amarelenta que empeoraba sensiblemente o seu aspecto.
As cabezas e as tripas prensábanse
nas tallas poñendo unha pedra de bo tamaño enriba da tapa da talla,
extraéndolle así as graxas ou saín que se venderían para o refinado de coiros
(normalmente as de peor calidade, chamadas morcas), para a protección de
madeiras, para a fabricación de pinturas, como aceite para alumeado ou lubricación,
e mesmo como mercadoría de exportación os portos europeos (Hamburgo, Liverpool,
Londres) e americanos (La Habana).
A primeira etapa remata trala
ocupación francesa, e a partir de 1810 as seguintes vagas xa formaron compañías
locais, asentándose nas beiramares e integrándose na sociedade galega co único
obxectivo de explota-los recursos naturais das rías galegas, nomeadamente a
sardiña. Unha parte importante dos beneficios reinvístense na actividade das
salgadeiras, con fortes inversións en todo tipo de bens destinados a esta
industria: edificios, embarcacións, redes e artes de pesca. Tres foron as
innovacións introducidas polos fomentadores cataláns: as redes de arrastre (a
xávega) máis produtivas que as artes de deriva (xeito e volantas) e de cerco; as
novas técnicas de salgadura (o salpresado
fronte ó escochado); e os novos
sistemas de traballo, coa privatización dos aparellos e a remuneración do
traballo co salario, aínda que se continuase tamén co sistema de quiñóns.
O proceso de salpresado comezaba coa descarga do peixe das embarcacións e o
traslado ó almacén ou salgadeira. Unha vez lavado, o peixe –mormente sardiña–
metíase nos píos da chanca coa
salmoira (disolución saturada de sal en auga) onde se deixaba a salgar durante
unha ou dúas semanas. Rematada a salga, sacábase o peixe e levábase ó morto, onde colocábase coidadosamente
nos cascos, que se tapaban poñéndolles un morto
(o peso para prensar o peixe) enriba da tapa, axudando coas prensas para mellor
extraerlle a graxa, que escoaba dos cascos e ía por unhas canles ata os pozos
do saín. Este novo proceso rendía
moito máis que o tradicional, e as sardiñas –o non teren graxas– non amarelaban
e tiñan moito mellor aspecto, aínda que ó dicir dos entendidos non eran igual
de saborosas que as do tradicional escochado.
A esterilización do peixe e o seu
posterior envasado en recipientes herméticos, de vidro primeiro e de folla de
lata máis tarde, é unha maneira de o conservar moito más eficiente e duradeira
cá da salgadura. O procedemento, que fora descuberto en Francia na década de
1820, adoptárase na Bretaña a altura de 1840, e chegara ó seu cume a finais do
século, cando a soldadura manual das tapas por estañado ía sendo substituída
polo “sertido” ou peche mecánico por compresión das pestanas que levaban o
corpo do envase e a súa tapa, cun ariño de goma para garantir a estanquidade.
Pódese considerar como a primeira
fábrica moderna de conservas de peixe en Galicia a que puxera en funcionamento
en 1879 Juan Goday Gual na Illa, cun edificio construído expresamente para
contela, unha máquina de vapor adquirida en Birmingham, una cheminea, uns
soldadores especializados no peche das latas e un técnico francés ó fronte do
proceso produtivo “ó estilo de Nantes”, coa vianda cociñada antes do seu
enlatado e esterilizado. O éxito da modernización fixo que contra 1907 xa
houbera máis de cen empresas deste tipo en Galicia.
Descrición Xeral do Entorno:
A fábrica situárase na beiramar da aldea de Rande, na
enseada do mesmo nome da ría de Vigo.
Construcción:
As primeiras instalacións serían do primeiro terzo do
século XIX e se documentan contra 1836. As instalacións foran ampliadas en 1941
por riba e aproveitando os restos da primitiva industria de salga, construíndo
un muro de ribeira, dúas ramplas de atraque e unhas escaleiras á praia de Rande.
Tería unha nova ampliación contra 1948, xa como fábrica de conservas de peixe.
Abandono:
En 1952 pechaban as instalacións de salga, e contra o ano
1955 pechaba definitivamente a fábrica.
Descrición:
Procedentes
de Vilanova i la Geltrú (Barcelona), a familia Carsí estabelecíase en Vigo a
comezos do século XIX para dedicarse á salga de peixe, principalmente sardiña.
Xa
atopamos documentado que contra 1836 Sebastián Carsí salgaba peixe e carnes en
Rande. Posibelmente a partires de 1857 a familia Carsí deixou de traballar en
Rande, alugando as instalacións a diferentes empresarios para que eles
continuaran cos traballos de salga, como sábese dun tal José Puig contra 1868.
En 1939
a familia Carsí vendía as instalacións a Ramón Cordero Martín, quen en 1941 as
ampliaba construíndo un muro de ribeira, dúas ramplas de atraque e unhas
escaleiras para baixar á praia de Rande. Comezara tamén un recheo cara ó leste
da fábrica para secadoiro de peixe, pero en 1944 vendías as instalacións a Otto
Gerdtzen Boyé, cidadán alemán que tiña en Vigo un almacén de maquinaria.
Ademais
do secado e a salga de peixe, a partires de 1948 a fábrica “do alemán”
comercializaría conservas baixo a marca “Conservas Boyé”.
Durante
varios anos as dúas liñas de produción compartiron as instalacións ata que en 1952
o dono pechaba as instalacións de salga, e en 1955 pechaba definitivamente a
fábrica, poñendo fin a máis de un século da actividade de transformación de
peixe en Rande.
Na súa
derradeira configuración a fábrica de salga e conserva de Rande tiña dúas
naves, un patio con dúas dependencias e un peirao con dúas ramplas de atraque;
ó leste estaba situado un secadoiro de peixe. Nunha das naves aínda pódese
identificar un grupo de cinco pías de perpiaño; na outra nave miramos un
segundo grupo de dez pías soterradas, feitas aquí de ladrillo e cemento.
No
peirao vénse algunhas pedras con canais que puideran ter sido empregadas nos
mortos da salga antes de modernizar as instalacións con prensas de fuso na
reforma de 1944, e pódese tamén identificar o espazo no que dende 1948 se
elaboraban as conservas, cos restos dunha sertidora de latas da marca
norueguesa SOMME. Nunha edificación anexa hai os restos de dúas
caldeiras para produción de vapor e alimentación do autoclave de esterilización
das latas, cuxa pequena capacidade de tan só 1,4 m3 da unha idea da
modestia da produción de conserva.
A construción dun colector de
aguas residuais e o tendido da tubaría sen enterrar estropeou aínda máis os
restos desta industria peixeira que dende a primeira metade do século XIX
deixou a súa pegada na ría e que debería ser merecedora de protección como parte
da memoria do traballo e do patrimonio histórico industrial de Galicia.
Tempo de uso:
Todo o ano, dependendo da subministración de peixe.
Sistema de produción:
Completadas as capturas, os barcos
retornaban dirixíndose ás proximidades das conserveiras para entregar a súa
pesca. O penetrante son dos bucios ou caracolas
(ou das sirenas) advertía ós de terra da chegada do peixe e os veciños
–mormente mulleres– aprestábanse para o desembarcar nas praias ou, no mellor
dos casos, peiraos. Unha vez descargado o peixe das embarcacións –mormente
sardiña, pero tamén xarda e agullas–, trasladábase nas patelas á fábrica para
proceder á preparación das conservas.
Para moitos veciños das
conserveiras, as tarefas xa comezaban coa recollida e transporte de leña ata as
praias próximas, onda se recibían os mexillóns (e tamén as navallas, os croques
e as ameixas) e se cocían en auga de mar, escunchándoos despois e limpando a
vianda antes de transportala ás fábricas para o seu envasado.
No caso da sardiña e outros peixes
(xardas, agullas, bocarte, atún), tralo carrexo das patelas das embarcacións á
fábrica e a descarga das patelas nas mesas, procedíase ó descabezado,
eviscerado, limpeza e lavado do peixe. O proceso seguía despois co cocido das
pezas en salmoira ou ben ó vapor. Para o cocido ó vapor púñanse as sardiñas (ou
o peixe que fora) nas grellas de arame, que pasaban ó carro para as
introduciren nos torradores onde se cocían co vapor producido na caldeira da
fábrica.
Sacábanse logo os carros coas
grellas e púñanse os peixes xa cocidos nas mesas de empacado onde se colocaban
nas latas e se lles botaba o aceite ou o prebe (escabeche, salsa de tomate,
salsa de vieira). Unha vez as latas enchidas de aceite, pasaban á sección de
pechado, onde se cerraban con estañado por soldadura manual, nos primeiros
tempos, e despois nas máquinas de sertido
ou peche mecánico por compresión. As latas introducíanse seguidamente no
autoclave para o seu esterilizado, tralo que se lavaban para quitarlles todo
rastro de aceite ou graxa e se levaban ó estoxado
e se colocaban nas caixas nas que se levarían á distribución e venda.
Actividades laborais:
Mano de obra principalmente feminina na limpeza e
preparación do peixe. Persoal masculino na atención da maquinaria e nas
oficinas.
Emprego:
Materias Primas:
Sardiña, principalmente.
Produtos Elaborados:
Salga e conserva de sardiña e outras.
Distribución e comercialización:
Local e na área urbana e zonas periféricas da cidade de
Vigo.
Referencias Bibliográficas:
Alonso
Álvarez, L., 1977. Industrialización y conflictos sociales en la
Galicia del Antiguo Régimen, 1750-1830. Madrid: Akal. ISBN
84-7339-243-4.
Asociación
Cultural A Cepa, 2009. As mulleres da
conserva. Cangas: Asociación Cultural A Cepa. DL S-197-2009. ISBN 978-84-612-8705-5.
Berea
Cruz, E. y García Movilla, C., 1993: Inventario del Patrimonio
Arquitectónico Industrial en Vigo y su comarca. Madrid: Secretaría de
Publicaciones del Ministerio de Obras Públicas y Urbanismo.
Carmona
Badía, J., 1985. «La industria conservera gallega, 1840-1905», Papeles de
Economía Española, Serie Economía de las Comunidades Autónomas, número 16, Galicia. Madrid: Fundación Fondo para
Carmona
Badía, J., y Nadal Oller, J., 2005. El
empeño industrial de Galicia. 250 años de historia, 1750-2000. A Coruña:
Fundación Pedro Barrié de la Maza. DL C-2342-2005. ISBN 84-95892-38-3.
Carmona
Badía, X., 2006, “José Ramón Curbera Fernández (1870-1937)”, Empresarios de Galicia, Xoán Carmona
Badía (coord.), Centro de Investigación Económica e Financeira (CIEF) e
Fundación Caixa Galicia, Coruña, p. 282-301. ISBN
84-96494-83-7.
Fernández Casanova, C., 1998, “Cambio económico,
adaptacións e resistencias nos séculos XIX (dende 1870) e XX”, Historia da pesca en Galicia, Carmen
Fernández Casanova (coord.), Santiago de Compostela: Universidade de Santiago
de Compostela, p. 139-206. ISBN 84-8121-719-0.
García Fernández, A., 2006, "Construcións
marítimas da nosa primeira industrialización. Da salga á conserva”, Ardentía.
Revista Galega de Cultura Marítima e Fluvial, nº 3, Xuño 2006, Cambados,
Pontevedra, p. 35-40. DL
PO-295/04. ISSN 1699-3128.
López
Capont, F., 1998, El desarrollo
industrial pesquero en el siglo XVIII: los salazoneros catalanes llegan a
Galicia, Fundación Pedro Barrié de
Mariño del Río, M.,
Román Losada, A., 2009: Sal, sardiña e peiraos. Achega ao patrimonio marítimo da Enseada de San
Simón, Redondela: Asociación Cultural Alén Nos.
Romaní
García, A., 1981: La pesca de bajura en Galicia. Sada: Ediciós do Castro. ISBN 978-84-7492-087-1
Romaní García, A., 1991: A revolución tecnolóxica na
industria salgadeira en Galicia. Vigo: Unipro. ISBN 84-87917-01-1.
Sáñez Reguart, A., 1791-1795: Diccionario Histórico de
los Artes de la Pesca Nacional. Madrid, 1791-1795. Reedición a cargo del
Ministerio de Agricultura, Pesca y Alimentación, Madrid, 1988.
Índice de mapas e planos:
Localización no Mapa Topográfico Nacional
1:25.000:
Folla 223-II Redondela // Fuso 29 / X 528.348,46 / Y 4.681.498,06