168 Estaleiros Vila
- Provincia: A Coruña
- Concello: Mugardos
- Parroquia: Mugardos (núcleo urbano)
- Lugar: Mugardos
- Paraxe: Porto
- Dirección: Non procede
- Coord. Xeográficas - Latitude: 43.464795172440915
- Coord.Xeográficas - Lonxitude: -8.256096839904785
- Coordeadas UTM: Datum europeo 1950: Fuso 29 // X 560.247,21 m / Y 4.812.888,04 m
- Clasificación: Construción naval
- CNAE: 30.11 Construción de barcos e estruturas flotantes.
- Tipoloxía: Carpintería de ribeira
- Comarca: Ferrol
- Marco Xeográfico: Enseada de Mugardos, na ría de Ferrol
- Ámbito: Urbano
- Acceso:
Xa na vila de Mugardos camiñaremos polo paseo marítimo caro o final, xa mirando a Ferrol. O derradeiro edificio da rúa e o que queda do estaleiro de Vila.
Tipo de propiedade:
Visitable:
Xestión de visitas:
Historia:
Nunha rexión como Galicia, con
extensa costa, algunhas lagoas e numerosos cursos fluviais, debe sen dúbida ser
case tan antiga como a aparición do home a industria de construción e
reparación de embarcacións, aínda que ata o momento só poidamos remontarnos no
tempo ata o achado dunha embarcación prehistórica —a monóxila— feita do tronco
oco dunha árbore e desenterrada dos lodos prehistóricos da lagoa de Antela.
Desde este remotísimo
descubrimento, e sen dubidar de que a construción de embarcacións mantívose
activa en tantos séculos escuros, a falla de máis datos obríganos a un
prodixioso salto na historia, que nos leva aos albores do século XII, cando as
correrías dos normandos e os zanfoneos dos árabes fixeron, por fin, pensar en
defenderse no mesmo elemento mariño.
Iniciada a actividade naval
militar en Cantabria e Cataluña, a mariña castelá tomou en Galicia as súas
primeiras naves, e contra 1122 Diego Xelmírez emprendeu a tarefa de crear a
primeira escuadra galega: ordenou traer desde Arlés, Pisa e Xénova expertos en
construción de barcos e homes entendidos nas prácticas do mar. Coa construción
baixo a dirección do Mestre Oggiero de dúas galeras birremes nos afamados
estaleiros de Iria Flavia, establécese a primeira base naval da armada galega
no mar de Arousa.
O inicio do século XIV trasládanos
á desembocadura do río Belelle no mar de Xuvia (ría de Ferrol) para encontrar
os arsenais nos que os carpinteiros de Neda construíron as naves que en 1340 ó
mando do capitán Alonso Esquío combateron ós berberiscos no sur peninsular, e
cuxa destacada intervención moveu á concesión por Alfonso XI de foros e
privilexios á Vila de Neda. Pese a que a crecente competencia ferrolá desde
mediados do século XVIII e a paulatina redución do calado da ría aceleraron a
súa decadencia, estes estaleiros nedenses mantiveron unha notable actividade
ata principios do século XX, para ceder finalmente a testemuña ós grandes
estaleiros de Maniños, Barallobre e Perlío.
A finais do século XV, cando os
Reis Católicos confirmaron á Vila de Foz as súas franquías e inmunidades, os seus
estaleiros eran dos principais de Galicia, destacando tamén nesta época os
estaleiros de Pontevedra e –xa a principios do XVI– os diversos arsenais da ría
ferrolá fundamentalmente ocupados na construción de galeras para a armada real.
Se xa en 1346 se documenta o
transporte de vino desde Ribadeo a Brest, non é de estrañar a solvencia dos
seus varadoiros, nos que tamén se reparaban as embarcacións que transportaban
madeira a Andalucía e retornaban co valioso sal.
Noia é outra poboación costeira
que destaca no século XVII, xunto coas xa nomeadas, pola calidade dos seus
estaleiros e varadoiros.
Serían sen dúbida numerosos,
ademais destes establecementos principais, os pequenos estaleiros e
carpinteiros de ribeira diseminados polas praias e enseadas galegas. Recoñécese
incluso como frecuente o desprazamento dos mestres y operarios de algún
estaleiros para a construción das embarcacións que se demandaban en
circunstanciais emprazamentos que se configuraban como varadoiros para a
ocasión.
A pesca e o comercio marítimo
souberon das gabarras de Viveiro; as bucetas de O Barqueiro; os barlotes de
Bares; os traiñóns de Cariño; os trincados de Maniños e Barallobre; as miñotas
de Miño e as sadiñas de Sada; as lanchas de Fisterra; os galeóns de Arousa; as
batelas e os anguleiros de Tui; os botes, menuetas, chalupas, gamelas,
chalanas, faluchos,pataches… e, por suposto, as dornas: dornas de O Son, de
Castiñeiras, de O Grove…
Estaleiros de Domaio, de Baldráns,
de Cangas, de Coruxo… Afortunadamente podemos recuperar a memoria de moitos
deles nos traballos de Staffan Mörling ou de José María de Juan-García. Non
son, sen embargo, demasiados os que hoxe sobreviven á invasión do ferro e,
sobre todo, dos plásticos. Aínda estamos a tempo de fixar no recordo a pegada
da maioría de eles e aínda quizá de conservar a memoria viva do traballo
amoroso de algún dos que, en verbas de Antón Avilés de Taramancos, “na outra
banda do mar…están a construír a torre de cristal da miña infancia”.
Descrición Xeral do Entorno:
O estaleiro situase no extremo setentrional do porto de
Mugardos, na enseada do mesmo nome que localizase na marxe esquerda da ría de
Ferrol, a pouca distancia da súa entrada. A rampla de comunicación do estaleiro
co mar, hoxe interrompida coa urbanización da zona, orientábase a poñente.
Construcción:
Finais da década de 1930.
Abandono:
Descrición:
Jerónimo Vila Cobas levantara un
estaleiro no estremo setentrional do porto de Mugardos, e aínda que perdeu a
rampla de comunicación co mar pola que se botaban as embarcacións, permanece en
pe o edificio, convertido en vivenda, coa “V” pintada no alto da fachada que
mira ó mar.
Jerónimo, amigo do pintor do Seixo
Felipe Bello Piñeiro, era práctico no porto de Ferrol e un home inquieto e
emprendedor, que tiña a concesión administrativa do servizo de lanchas de
pasaxeiros entre Ferrol e Mugardos.
No estaleiro de Vila construíranse
lanchas de pasaxe como a Cabo de Leiras,
en 1936, a Vila de Mugardos, en 1942,
ou a Marina en 1946; pesqueiros como
o Rocío, en 1945, de 8 metros de
eslora, 2’20 de manga fora de forros e 0’90 de puntal de construción, ou o Amalia, en 1953, con 6, 1’95 e 0’78
metros, respectivamente; barcos de cabotaxe como o María Perfecta, en 1948, un motoveleiro con aparello de balandro,
de 16’80 metros de eslora entre perpendiculares, 5’94 de manga fora de forros,
2’26 de puntal de construción e 51’99 toneladas de rexistro bruto, ou o María Vila, en 1952, do mesmo tipo e
19´50, 6’30 e 2´90 metros, respectivamente, e 129’79 TRB.
Coa construción en 1959 do
motoveleiro Jesús Pérez, de 19’50 metros de eslora entre perpendiculares, 6’30
de manga fora de forros, 2’90 de puntal de construción e 104’21 toneladas de
rexistro bruto, remataban os traballos no estaleiro mugardés.
Segundo recolle José María de
Juan-García Aguado, o estaleiro de Vila chegou a empregar a media ducia de
carpinteiros de ribeira.
Tempo de uso:
Sistema de produción:
O proceso de construción que tradicionalmente
seguiron os carpinteiros de ribeira é de tipo secuencial.
O barco contrátase sobre a base
dunhas dimensións principais (eslora total, manga fora de forros e puntal de
construción) e unha sinxela especificación de materiais, cuxa complexidade
aumenta co tamaño.
O carpinteiro define a forma do
casco coa elaboración da maqueta, un modelo a escala reducida do medio casco en
madeira, ou ben, no canto de embarcacións menores, mediante a construción e o
montaxe dos elementos principais (roda, codaste, unha ou varias cadernas), que
sérvenlle de elementos directores para obter a superficie empregando rixideiras
(junquillos).
A elaboración das pezas que van
formar a estrutura comeza coa selección da madeira, e continua co trazado e o
corte. O proceso construtivo, así sinxelamente descrito, remata co montaxe a
bordo e o ensamblaxe dunhas pezas coas outras.
No traballo tradicional non se
facían planos, gozando dunha ampla liberdade para definir as formas do casco e
os aspectos construtivos da estrutura, respectando as dimensións principais e
os escantillóns dos elementos básicos do proxecto.
Actividades laborais:
Emprego:
Sen máis datos que os do emprego de media ducia de
carpinteiros de ribeira.
Materias Primas:
Madeira, estopa e brea, cravazón e pernería, e pintura.
Produtos Elaborados:
Distribución e comercialización:
Referencias Bibliográficas:
Artime
González, A., 1994, La construcción de
embarcaciones de madera en los astilleros de Luanco, Museo Marítimo de
Asturias, Luanco. ISBN 84-86889-28-6.
Ateneo Ferrolán, 2009. A construcción naval na
ría de Ferrol. Cadernos do Ateneo Ferrolán, ano
XX, número 19, 2008. Ferrol: Ateneo Ferrolán. DL C-994-2009. ISBN 84-933518-1-4.
Blanco
García, J., 2008, Guía de las
embarcaciones tradicionales gallegas, Edicións Nigra Trea, Vigo. DL
VG-488-2009. ISBN 978-84-95364-87-6.
Carmona
Badía, X., 2009. “El patrimonio industrial maritimo en Galicia: la conservación
de la pesca y la construcción naval”. Il patrimonio industriale marítimo in Italia e Spagna.
Strutture e territorio (Genova, 26-27 ottobre 2007). A cura di A. di Vittorio, C. Barciela López, P. Massa. Societá Italiana
degli Storici dell’Economia e Universitá degli Studi di Genova, p. 167-186. Genova: De Ferrari.
Gil
de Bernabé López, J.M., 1984, Guía de
Gil
de Bernabé López, J.M., 1988, Galicia
Artesana, Editorial Everest, León. DL LE-39-1988, ISBN 84-241-4652-2.
Juan-García
Aguado, J.M. de, 2001, La carpintería de ribera en Galicia (1940-2000),
Servicio de Publicacións da Universidade da Coruña, Monografías nº 95, Coruña.
ISBN 84-95322-71-4.
Juan-García Aguado, J.M. de, 2009. “A carpintaría de
ribeira na ría de Ferrol”. A construcción naval na ría de Ferrol.
Cadernos do Ateneo Ferrolán, ano XX, número 19, 2008. Ferrol: Ateneo Ferrolán, p. 33-40. DL C-994-2009.
ISBN 84-933518-1-4.
Juan-García Aguado, J.M. de, y Rey Fraguela, J.,
2008, “Los últimos carpinteros de ribera de Neda”, Revista de Neda: anuario cultural do Concello de Neda, nº 11, dir.
Manuel Pérez Grueiro, Concello de Neda, Neda, Coruña, p. 76-85. ISSN 1139-1154.
Lara Coira, M., 2009, “Carpintería de ribera”, Gallegos, número 5, I trimestre 2009,
Ensenada de Ézaro, Santiago de Compostela, p. 94-97. D.L. VG-549-2008. ISSN 1889-2590.
Lorenzo Fernández, X., 1962, “Etnografía: cultura material. Os oficios: Carpinteiros de
ribeira”, Historia de Galiza, Ramón
Otero Pedrayo (dir.), Editorial Nós, Buenos Aires. Vol. II, p. 486-491. ISBN
84-9745-054-X.
Lorenzo Fernández, X., 1983, Os oficios, Biblioteca Básica da Cultura Galega, Editorial Galaxia,
Vigo. p. 301-305. ISBN 84-7154-425-3.
Máiz Vázquez, B., y Freire Hermida, E., 2009, As embarcacións tradicionais: do Arco
Ártabro a Ribadeo, Museo do Pobo Galego e Edicións Embora, Ferrol. ISBN
978-84-92644-01-8.
Massó y García-Figueroa, J.M., 1992, Barcos en Galicia. De la prehistoria hasta
hoy y del Miño al Finisterre, (2ª ed.), Diputación Provincial de
Pontevedra, Pontevedra. ISBN
84-86845-7629-3.
Mörling,
S., 1989, As embarcacións tradicionais de
Galicia, Dirección Xeral de Formación e Promoción Social da Xunta de
Galicia, Santiago de Compostela. ISBN 84-453-0070-9.
Mörling, S., 2005, Lanchas
e dornas. A estabilidade cultural e a morfoloxía das embarcacións na costa
occidental de Galicia, Consellería de Pesca e Asuntos Marítimos da Xunta de
Galicia, Santiago de Compostela. ISBN 84-453-4130-8.
Pazos Pérez, L.J., 2009. Aqueles barcos de madeira.
Carpinterías de ribeira. Apuntamentos para una memoria marítima de Galicia.
Pontevedra: Damaré Edicións. ISBN 978-84-935835-8-3.
Santalla
López, M., 2003, Las Reales Fábricas de
Ferrol. Gremios y barcos en el siglo XVIII, Ilustraciones de Xoán Braxe,
Edicións Embora, Ferrol. ISBN 84-95460-32-7.
Índice de mapas e planos:
Localización no Mapa Topográfico Nacional
1:25.000:
Folla 21-II Ferrol // Datum europeo 1950 (ED50) Fuso 29 // X 560.247,21 m / Y 4.812.888,04 m