189 Salto da Fervenza
- Provincia: A Coruña
- Concello: Fene
- Parroquia: Santa Mariña de Sillobre
- Lugar: Marraxón
- Paraxe: Central da Fervenza
- Dirección: Non procede
- Coord. Xeográficas - Latitude: 43.48385853482699
- Coord.Xeográficas - Lonxitude: -8.122555017471313
- Coordeadas UTM: Datum europeo 1950: Fuso 29 // X 571.087,89 m / Y 4.815.126,44 m
- Clasificación: Central hidroeléctrica
- CNAE: 35.15 Produción de enerxía hidroeléctrica.
- Tipoloxía: Embalse e canle de derivación, cámara de carga e tubaria forzada.
- Comarca: Ferrol
- Marco Xeográfico: Gorxa do Belelle, no saco do val do Roxal e nos flancos do monte do Marraxón e da serra do Forgoselo.
- Ámbito: Rural
- Acceso:
Unha vez en Ferrol colleremos a estrada C-641 que por Xuvia leva a As Pontes e Vilalba. Cruzado o río continuaremos cara a Vilalba e a iso dun quilómetro máis adiante apartaremos á dereita pola carreteira da Mourela, pola que seguiremos pouco máis de dous quilómetros ata chegar ó Roxal e a antiga fábrica téxtil coñecida como Pazo de Isabel II. De alí continuaremos polo camiño que pola marxe dereita do río Bellele lévanos ata a central hidroeléctrica, case no mesmo pe da belísima fervenza.
Tipo de propiedade:
Visitable:
Xestión de visitas:
Historia:
O aproveitamento da enerxía dos cursos
de auga agáchase no principio dos tempos históricos. Primeiro como vía de
comunicación a favor da corrente, aproveitando o natural discorrer das augas
para o traslado e transporte de persoas e mercadorías varias. Xa nunha fase
posterior do coñecemento técnico, para facer virar unha roda con fins diversos:
elevación de auga para rega e abastecemento (noras); transmisión do xiro para
moenda (aceas e rodicios); conversión do xiro en movemento alternativo (batáns,
mazos, foles, serras).
En moito tempo a enerxía hidráulica foi
a única fonte para obtención de enerxía mecánica. Nas ribeiras dos ríos,
necesitadas de enerxía para o accionamento das súas primitivas ferramentas,
asentáronse as primeiras mostras da industria: muíños de cereal, forxas,
teares, serras, muíños papeleiros…. O desenvolvemento da máquina de vapor
liberou ás instalacións industriais do condicionamento espacial que supuñan os
aproveitamentos hidráulicos, e o carbón, que substituiría á leña como fonte
calorífica, tamén desprazou á enerxía hidráulica como fonte principal de
recursos enerxéticos mecánicos.
Pero a enerxía hidráulica habería de
ter un espléndido rexurdir vinculada a unha forma de enerxía que coñecería a
maior difusión: a electricidade. De entre todas as experiencias dos numerosos
investigadores pioneiros ó redor da electricidade (Franklin, Coulomb, Galvani,
Volta, Rumford, Ampère), no que aquí nos ocupa, dúas delas resultan de singular
transcendencia: en 1800, o arco eléctrico de Humphry Davy, que abriría o camiño
á iluminación con enerxía eléctrica; e en 1831 o xerador eléctrico de Michael
Faraday, que daría paso ó uso da electricidade sen necesidade de recorrer á amoladura
das pilas voltaicas.
Cara a 1870 o enxeñeiro belga Zénobe
Théophile Gramme construía a primeira máquina comercial xeradora de corrente
continua, a dínamo de Gramme, que permitía a conversión da enerxía mecánica en
enerxía eléctrica. A Exposición Universal de Viena de 1873, coas súas pilas,
xeradores e espectaculares arcos voltaicos, sería o primeiro escaparate mundial
da electricidade.
Continuador con vantaxe de anteriores
experiencias, Thomas Alva Edison presentaba no outono de 1879 o prototipo das
modernas fontes de iluminación, unha lámpada de incandescencia que, grazas ás
súas innovacións, alumaba sen fundirse durante… corenta e oito horas seguidas.
Todos estes avances verían a súa
culminación na Exposición Universal de París de 1881, na que o enxeñeiro
francés Marcel Deprez presentaba como resultado dos seus experimentos a
posibilidade de transmitir a electricidade a varios centenares de metros de
distancia. A experiencia coñecería a maior difusión cando ao ano seguinte,
empregando unha tensión continua de dous mil voltios, conseguía transmitir unha
potencia de 1,5 kW a unha distancia de trinta e cinco millas (un 56 km). A iluminación
eléctrica incandescente con corrente continua comezaría entón a utilizarse
comercialmente en todo o mundo, competindo dende estas datas cos farois de gas
na iluminación pública.
A adaptación das primitivas dínamos ós
aproveitamentos hidráulicos existentes para producir electricidade ía de ser
inmediata, malia que naquelas datas as limitacións na transmisión da corrente
continua non permitisen o seu transporte a distancias significativas. A pesares
diso, as modestas centrais hidroeléctricas (moitas veces rudimentarias
adaptacións de antigos muíños fariñeiros ou papeleiros) constituíron a base da
electrificación daquelas poboacións próximas ó seu emprazamento.
A situación da electricidade daría o
envorco definitivo en 1887, cando o enxeñeiro serbio-croata Nikola Tesla,
descubridor en 1882 do campo magnético rotatorio e emigrado a Estados Unidos en
1884, conseguiu construír o primeiro motor de corrente alterna, o motor de
indución. Coa axuda financeira de George Westinghouse faría a primeira
demostración das vantaxes da iluminación con corrente alterna na Exposición
Universal de Chicago de 1893, e nese mesmo ano construiría nas cataratas do
Niágara a primeira central hidroeléctrica da historia. A demostración abriría a
porta fronte á corrente continua á moito máis adaptable corrente alterna, e
pouco despois chegaría a definitiva consolidación.
Tres anos máis tarde, coa axuda
financeira de J.P. Morgan, J.J. Astor e C. Vanderbilt, Tesla instalaría nuns
xigantescos condutos subterráneos construídos ó pé das cataratas do Niágara un
conxunto de turbinas hidráulicas Fourneyron e alternadores eléctricos que cunha
potencia instalada de máis de 100.000 HP (uns 74.600 kW) permitiríanlle a
subministración de electricidade á cidade de Buffalo (New York), a trinta e dous
quilómetros de distancia. A era da enerxía eléctrica estreaba a súa maioría de
idade e en pouco tempo, a corrente alterna desbancaría á corrente continua na
maior parte das súas utilizacións como vector enerxético en todo o mundo.
Pode admitirse que cara a 1900 a
hidroelectricidade achegaba da orde dun 0,8% a un balance enerxético mundial
dominado polo carbón (95,4%) seguido a gran distancia polo petróleo (3,6%) e o
gas (0,2%). A partires da década de 1920 o aprecio do consumidor, tanto final
como intermedio, por esta forma de enerxía fai que a potencia eléctrica
instalada creza continuamente, e que se intensifique fortemente dende 1960, até
chegar na década de 1980 a alcanzar unha participación relativa do 5,8% en
termos de enerxía substituída e do 2,3% en termos de enerxía comercializada.
Explotados os mellores emprazamentos o crecemento dos aproveitamentos
hidroeléctricos nos países desenvolvidos medra xa moi paseniño.
Descrición Xeral do Entorno:
A central sitúase na gorxa do río Belelle, case no mesmo pe
da Fervenza, no saco do val do Roxal e nos flancos do monte Marraxón, polo
poñente e da serra do Forgoselo polo levante.
Construcción:
Iniciada no verán de 1900. Inaugurada a central o 15 de
outubro de 1901.
Abandono:
Deixou de traballar en 1965 e foi rehabilitada cara a 1984. Continua producindo electricidade.
Descrición:
Baixa o
río Belelle dende a aba norte do pico Fontardión, no termo municipal de As
Pontes, e esparéxase polas freguesías da Capela, San Boulo e Cabalar ata
abandonar a serra do Forgoselo para precipitarse na Fervenza ás terras moles do
val do Roxal. Neste tramo, entre o monte Marraxón es os cotos do Couce e o
Louridal, o Bellelle marca a linde entre os termos de Fene, na súa ribeira
esquerda, e de Neda, na dereita.
Dende a
creación en 1881 en Barcelona da “Sociedad Española de Electricidad”, promovida
polo empresario Dalmau e o enxeñeiro Xifré, apareceran no país unha serie de
iniciativas para a produción e distribución de electricidade. Tomás Dalmau e
Narcis Xifré construíran en 1873 na Rambla de Canaletas de Barcelona a primeira
central eléctrica española, instalando catro motores de gas de cincuenta
cabalos cada un que movían cadansúa máquina Gramme de douscentos voltamperios. En
Ferrol a “Sociedad Anglo Española de Electricidad”, fundada en Barcelona en
1882, inauguraría en 1883 a iluminación do Arsenal coa electricidade dunha
pequena instalación termoeléctrica, e xa contra 1895 fundaríase unha pequena
sociedade, “La Eléctrica Popular Ferrolana”, que instalaría no cruce da rúa do
Sol coa da Muralla unha central termoeléctrica para o alumeado dalgúns
establecementos, vivendas e mesmo dalgunha dependencia municipal da cidade.
Xa nos primeiros
días do mes de xaneiro de 1894 o tenente de navío Augusto Miranda Godoy, veciño
de Ferrol, solicitara tomar 500 litros de auga por segundo para “establecer
unha fábrica de electricidad”. En xuño de 1895 Miranda renunciaba á concesión,
que sería de novo solicitada ó mes seguinte por don Francisco Barcón y Quevedo,
aveciñado en Neda e creador da fábrica de tecidos de Xuvia, “Galicia
Industrial”, na que xa contaba dende 1892 cunha central hidroeléctrica que
aproveitaba as augas do río Grande para o accionamento dos motores e a
iluminación das instalacións fabrís.
Pero
terían que pasar case cinco anos para que as iniciativas desenvolvidas polos
enxeñeiros franceses Ernesto Presser Dauphine e Gastón Bertier Descanes, xunto
con o técnico inglés Eugenio Mancy e o administrador ferrolán Arturo Aulet
callaran contra 1900 nun tramado que incluía a traída de augas, o alumeado
público e a distribución de electricidade en Ferrol, xunto coa construción na
Fervenza do Belelle dun salto de 108 metros de altura e de outro de uns 30
metros augas arriba do anterior.
O 21 de
abril de 1900, por iniciativa de Ernesto Presser constituíase en Madrid a
"Sociedad General Gallega de Electricidad" (SGGE), co obxecto da
“explotación do salto de auga e central eléctrica de Segade (Caldas de Reis) no
río Umia e do salto da Fervenza (Neda) no río Belelle, así como a creación ou
adquisición doutras fábricas de electricidade movidas por forza hidráulica ou
de vapor e a súa explotación”. En 1901 á “General Gallega” absorbería á
“Popular Ferrolana” e aproveitaría tamén as súas instalacións para complementar
a subministración a Ferrol.
Baixo a
dirección do enxeñeiro de camiños coruñés don Emilio Pan Español (quen faría
tamén o proxecto da central da Ventureira, na Capela), os técnicos comezaran
contra 1897 os estudos das posibilidades de aproveitamento hidroeléctrico do
salto da Fervenza. Estudaríanse tres opcións para o proxecto e finalmente sería
elixida a terceira, na que refundíanse as primeiras dúas cun aproveitamento
integral dun salto de 135 metros en unha canle de 2.150 metros de lonxitude
para derivar un máximo de 1.500 litros por segundo. A potencia total instalada
sumaría 1.950 cabalos de vapor (aproximadamente 1.435 kW) e a tensión xerada
elevaríase a 10.000 voltios para o seu transporte. Coas obras xa adiantadas, a
concesión outorgaríase o 12 de xaneiro de 1901 e a central inaugurábase o 15 de
outubro dese mesmo ano: funcionaban daquela en Galicia outras dezaseis
“fábricas de luz” (sete hidráulicas) que seguiran o exemplo temperán do Arsenal
ferrolán.
A
captación formulouse cunha presa de gravidade no emprazamento da existente do
chamado muíño de Bricio; foi construída con escollera e revestida con formigón
hidráulico no paramento de augas arriba. As augas derivábanse a medio dunha
canle de sección rectangular aberto na rocha da ladeira esquerda e cun murete
de cachotería hidráulica nos tramos executados a media ladeira. Dende a cámara
de carga, construída ó fin da canle, as augas levábanse á central por unha
tubaria de chapa de aceiro de oitenta centímetro de diámetro e uns 150 metros
de lonxitude. A casa de máquinas dispón na planta baixa do aloxamento das
turbinas, xeradores e transformadores precisos, construíndose no piso superior
a vivenda para o operador.
Instalárase
inicialmente un sistema formado por dúas turbinas tipo Pelton de eixe
horizontal fabricadas en Suiza, cun só distribuidor e un regulador automático.
Cada turbina accionaba directamente unha “dinamo de corriente
polifásica y baja tensión”, é dicir, un alternador trifásico. Os alternadores marca
Siemens-Halske proporcionaban 5.500 V e 26 A a 500 rpm, sumando unha potencia
instalada duns 540 CV (397 kW).
A
corrente alterna xerada na Fervenza chegaba a central de transformación de Ferrol
(entre as rúas María e Sol) a unha tensión de 5.000 voltios e alí transformábase
en corrente continua para a súa distribución a 150 voltios. O concello esixira
a instalación dentro da vila dunha central de reserva para alumeado con motores
e dínamos, ademais dun motor de vapor para cargar a batería de acumuladores e
garantir así o servizo público. En 1909 a central da Fervenza conectaríase coa
central da Ventureira, na Capela, para atender á crecente demanda ferrolá.
A tubaria
de presión vai ser substituída contra 1916 e en 1917 o servizo esténdese ata a
vila da Graña. Ante as limitacións do servizo e a obsolescencia da central
termoeléctrica ferrolá, en 1919 preséntase un proxecto para aumentar a
capacidade do encoro, a canle e a cámara de carga, pero o proxecto afecta
parcialmente ó da traída de augas, que estaba a construírse pola Mariña de
Guerra. Finalmente óptase por ampliar o acordo de subministro coa central da
Capela ata os 700 cabalos de vapor e instálase na Fervenza unha nova turbina,
nesta volta tipo Francis construída por Escher-Weys e acoplada a un alternador
Brown Boveri de 1.500 kVA a 5.500 V. En 1926 ampliaríase a capacidade de
subministración coa instalación dun transformador de 800 kVA. O salto da
Fervenza ven recollido na estatística de 1931 do Consello da Enerxía do
Ministerio de Fomento cunha potencia instalada de 2.000 kVA.
Trala
temperá absorción en 1901 de “La Eléctrica Popular Ferrolana”, a “Sociedad
General Gallega de Electricidad” (SGGE) emprendería sucesivos procesos de
concentración empresarial que culminaban en 1923 coa fusión coa “Electra
Popular de Vigo y Redondela” (EPVR) e a “Sociedad de Gas y Electricidad de
Santiago” (SGES) e a construción pola así ampliada SGGE da notable central
hidroeléctrica do Tambre (catro grupos de 5.000 CV cada un), que lle
outorgarían unha posición hexemónica en Galicia xa que controlaba en 1931 o 76%
da electricidade vendida na rexión.
Finalizada
a guerra civil española (1936-1939), o proceso de concentración e ampliación do
sector eléctrico galego tería un novo e definitivo impulso cando Pedro Barrié
de la Maza, á fronte do “Banco Pastor”, constitúe en Vigo o 23 de agosto de
1943 a empresa “Fuerzas Eléctricas del Noroeste” (FENOSA) para eludir os
compromisos existentes coa “Electra Popular de Vigo y Redondela” e poder
construír no río Limia o encoro das Conchas para a subministración eléctrica á
puxante cidade de Vigo. Transcorridos os vinte anos pactados, a “Sociedad
General Gallega de Electricidad” integraríase en FENOSA en 1955, finalizando
así o proceso iniciado por Presser coas centrais de Segade e A Fervenza a
comezos do século XX.
Coma
moitas outras do seu tamaño, a central da Fervenza sería posta fora de servizo
en 1965, cando os custos de mantemento facían pouco rendibles ás pequenas e
medianas “fábricas de luz” fronte ós grandes encoros que entraban en servizo
naqueles anos.
Case
vinte anos despois, e absorbida en 1982 a empresa “Fuerzas Eléctricas del
Noroeste” (FENOSA) pola madrileña “Unión Eléctrica Española” para formar a nova
empresa “Unión Eléctrica Fenosa”, no marco da nova política enerxética xurdida
das crises petroleiras de 1973 e 1979 empréndese a rehabilitación,
modernización e automatización das entón chamadas pequenas centrais
hidroeléctricas ou minicentrais, definidas por ter menos de 5.000 kVA de
potencia instalada.
Neste
novo marco enerxético e empresarial, a central da Fervenza dotaríase cun grupo
composto por unha turbina tipo Francis marca Hite de eixo horizontal construída
en 1983 pola empresa “Turbinas y Máquinas Hidráulicas” para un salto de 137
metros e un caudal de 1.300 litros por segundo a mil voltas por minuto. Acciona
un alternador de 1.875 kVA a 3.000 voltios construído na ferrolá “Fabricaciones
Eléctricas Navales y Artilleras“ (Fenya). O nivel de tensión elévase a 15.000
voltios para a distribución da electricidade xerada. O renacido Salto da
Fervenza continúa traballando na actualidade.
Tempo de uso:
Todo o ano ¡sempre que houbera auga suficiente!
Sistema de produción:
A enerxía hidráulica é a asociada ós
recursos hídricos (fluviais e mariños), cuxa enerxía potencial pode
aproveitarse para a súa transformación en enerxía mecánica. Un metro cúbico de
auga pode proporcionar 9.800 joule de enerxía mecánica por cada metro que
descenda, polo que un caudal dun metro cúbico por segundo nun salto dun metro
pode proporcionar 9.800 watts de potencia mecánica. Posto que o rendemento das
máquinas hidráulicas é moi elevado, a cantidade de enerxía aproveitada é moi
grande.
O elemento ou conversor enerxético máis
antigo para o aproveitamento da enerxía da auga é a roda hidráulica, que
transforma a enerxía da auga en enerxía mecánica de rotación. A auga actúa
sobre unhas paletas ou cae nuns cubos situados na periferia da roda e co seu
movemento e o seu peso fai virar dita roda: a auga transfire a súa enerxía facendo
virar ó eixo da roda.
A tipoloxía básica das rodas
hidráulicas resúmese na roda hidráulica
vertical, documentada xa desde o século II a.C. e perfectamente descrita
por Marco Vitruvio Polion, e a roda
hidráulica horizontal, que a pesares dunha aparente maior simplicidade ó
non necesitar engrenaxes para a conversión do xiro, non se atopa documentada
antes do século III d.C. Ámbolos dous tipos de conversores hidráulico mecánicos
foron ampla e profusamente empregados para a moenda de cereais, e coñécense habitualmente
como muíño romano, o de roda vertical, e muíño grego (ou nórdico), o de roda
horizontal.
Ademais da fundamental moenda de
cereais, as rodas hidráulicas empregáronse profusamente para todo tipo de
aplicacións, xa fose aproveitando o xiro directamente (moenda, elevación de
auga, barrenado, laminación) ou converténdoo en movemento alternativo (batáns,
mazos, foles, serras). A enerxía hidráulica coñecerá despois unha aplicación de
gran éxito ó asociarse a un xerador eléctrico para converterse en electricidade
cun rendemento próximo ao 95%.
A pesares de que as rodas hidráulicas
horizontais (rodicios) apenas evolucionaron ó longo dos séculos, por contra nas
primitivas rodas hidráulicas verticais (aceas) foron moitas as modificacións
introducidas e as variantes desenvolvidas buscando a mellor adaptación ás
condicións do emprazamento para a optimización do aproveitamento hidráulico.
A optimización nos deseños básicos logrou
instalacións hidráulicas de gran eficiencia (aceas de vertido conducido, muíños
de regolfo), tanto para pequenos como para grandes caudais, con rendementos de
conversión normalmente superiores ó 60%.
A continua experimentación coas formas
e posición de paletas e arcaduces ten a súa culminación na roda deseñada por
Jean Victor Poncelet (1820), na que o chorro de auga a presión impulsa unhas
paletas curvadas, conseguindo unha gran velocidade de xiro e un rendemento
superior ó 70%
Finalmente, outro enxeñeiro francés,
Benoît Fourneyron, desenvolvía en 1827 unha roda hidráulica horizontal –á que
chamou turbina– que recibía a auga verticalmente ó longo do seu eixo,
enviándoa mediante unhas guías curvadas cara a outras guías, tamén curvadas,
pero en sentido contrario, situadas de xeito anular nun rodete exterior. A
reacción da auga sobre as paletas exteriores ó saír do interior do corpo da
máquina cara ó exterior, facía virar o rodete a gran velocidade, cun elevado
rendemento de conversión, da orde do 80%.
Tras toda esta bagaxe hidráulica
aparecerían os modernos deseños básicos que con moi poucos cambios chegaron até
hoxe: a turbina de reacción do angloamericano James Bicheno Francis (1849), a
turbina de acción do estadounidense Lester Allan Pelton (1889) e a turbina de
fluxo axial do austríaco Viktor Kaplan (1913). A este tres tipos fundamentais
pódese engadir o da turbina de fluxo cruzado, desenvolvida de maneira
independente polo australiano Anthony Michell (1903), o húngaro Donat Banki
(1917) e o alemán Fritz Ossberger (1933), que, aínda que ten un rendemento moi
inferior ás anteriores, resulta moi económica e permite traballar con grandes
variacións de caudal.
As máquinas hidráulicas conectadas a
xeradores eléctricos transforman cun elevado rendemento a enerxía da auga en
electricidade, e configuran as chamadas centrais hidroeléctricas. As primeiras
en construírse (despois de 1873) foran moitas veces unha sinxela adaptación dunha
turbina e unha dínamo de corrente continua nun muíño fariñeiro ou papeleiro xa
existente. Aínda que as limitacións na transmisión da corrente continua non
permitisen o seu transporte a distancias significativas, as primitivas centrais
hidroeléctricas constituíron a base da electrificación das poboacións próximas ó
seu emprazamento.
Pronto deseñaríanse e construiríanse
instalacións especificamente destinadas á produción de electricidade, e nelas
xa o xerador sería de corrente alterna trifásica (dende 1893), cun
transformador eléctrico de saída para elevar o nivel de tensión para o
transporte da enerxía até os puntos de consumo.
Actividades laborais:
Nos primeiros tempos, o encargado da central, e ás veces
un axudante, eran os únicos operarios necesarios para o funcionamento e
mantemento das instalacións. Para mellor atender ó servizo día e noite, as
centrais desta época tiñan prevista unha casa vivenda para o encargado e a súa
familia, completada cunha horta e un galiñeiro para atender á súa mantenza.
Emprego:
Recolle Mario Valdivieso (2000) que dende o inicio da
explotación o encargado ou maquinista fora don Pascual Barragán Jiménez,
orixinario de Puertollano (Ciudad Real), que chegara con 23 anos e alí estivera
até a súa xubilación en 1946. Un dos seus fillos, Pascual Barragán Ruiz,
traballara de encargado na próxima Central da Ventureira ata que contra 1937
embarcara como Maquinista da Armada no Baleares, morrendo no seu afundimento.
Materias Primas:
Produtos Elaborados:
Distribución e comercialización:
Local e comarcal.
Referencias Bibliográficas:
Carmona Badía, J., y Nadal Oller, J., 2005. El empeño industrial de Galicia. 250 años de historia,
1750-2000.
A Coruña: Fundación Pedro Barrié de la Maza. DL C-2342-2005. ISBN
84-95892-38-3.
Caro Baroja, J., 1995, Historia de los molinos de viento, ruedas hidráulicas y norias,
Instituto para
Cuesta
Diego, L., y Vallarino Cánovas del Castillo, E., 2000, Aprovechamientos hidroeléctricos, 2 vol., Colegio de Ingenieros de
Caminos, Canales y Puertos, Madrid, ISBN 84-380-0169-6.
García
Fontenla, R. (ed.), 1990, Cien años de
luz eléctrica en Galicia, introducción de Domingo García Sabell, Unión
Fenosa, Madrid. D.L. M-45870-1990.
García
Fontenla, R., 1990, “Fervenza: cita de corzos y huídos”, Cien años de luz eléctrica en Galicia, Ramón García Fontenla (ed.),
introd. de Domingo García Sabell, Unión Fenosa, Madrid, p. 91-92. D.L.
M-45870-1990.
González
Tascón, I., 1987, Fábricas hidráulicas
españolas, 2ª ed. 1992, Centro de Publicaciones del Ministerio de Obras
Públicas y Transportes (CEDEX-CEHOPU) y Turner Libros, Madrid. ISBN
84-7790-147-3.
Holl, P.; Treiber, E., 1929: Turbinas hidráulicas. Trad. por Isabelino Lana Sarrate de la 2ª ed.
alemana, Manuales técnicos Labor, Barcelona: Editorial Labor.
Kyser, H., 1930: Centrales
generadoras de energía eléctrica. Versión directa de la 2ª ed. alemana
revisada y ampliada por Manuel Lucini, Barcelona: Editorial Labor.
Lara Coira, M., 1990, Las energías renovables y Galicia, Gestión Energética de Galicia,
Santiago de Compostela. ISBN
84-404-8124-1. Existe una edición de 1991 en gallego, titulada As enerxías renovables e Galicia, Gestión Energética de Galicia, Santiago de
Compostela. ISBN 84-604-0101-4.
Lara
Coira, M., 1997, Planificación energética,
apuntes de la asignatura, Ferrol: Escuela Politécnica Superior de la
Universidad de A Coruña.
Minicentrales hidroeléctricas, 1989, Gestión
Energética de Galicia, S.A. (GESTENGA), Consellería
de Industria, Comercio e Turismo da Xunta de Galicia, Santiago de
Compostela.
Ministerio de Fomento, 1931: Centrales eléctricas de más de 500 kVA a fines de 1930 (anejo y mapa de
la publicación de 1931), Madrid: Consejo de la Energía del Ministerio de
Fomento.
Nadal
Oller, J., y Carmona Badía, X., 2005. Galicia
industrial (c. 1750-2005). Catálogo de la exposición: Vigo, 28 oct. 2005-22
ene. 2006; A Coruña, 2 mar. 2006-4 jun.
Pena
Espiña, X., 1986. A Formación do sector eléctrico en Galiza (1900-1925) e a
Sociedad General Gallega de Electricidad. Tese de licenciatura inédita. Santiago de Compostela: Universidade de
Santiago de Compostela.
Río Barja, F.J.; Rodríguez Lestegás, F., 1992: Os ríos galegos, Santiago de Compostela:
Consello da Cultura Galega. DL C-1426-1992. ISBN 84-87172-76-8.
Torres
Luna, M.P. de, Pazo Labrador, A.J., y Santos Solla, J.M., 1990, Los embalses de FENOSA y la geografía de
Galicia en el centenario de Don Pedro Barrié de
Valdivieso
Mateo, M., 2000: “A fábrica de luz de A Fervenza”, Revista de Neda: anuario cultural do Concello de Neda, nº 3, dir.
Manuel Pérez Grueiro, Neda (Coruña): Concello de Neda, p. 129-152. DL C-837-1998. ISSN 1139-1154.
Índice de mapas e planos:
Localización no Mapa Topográfico Nacional 1:25.000: Folla 22-I Fene //
Datum europeo 1950 (ED50) Fuso 29 // X 571.087,89 m
/ Y 4.815.126,44 m