193 Cerámica El Castelo
- Provincia: Lugo
- Concello: Monforte de Lemos
- Parroquia: Monforte (núcleo urbano)
- Lugar: Monforte de Lemos
- Paraxe: O Castelo Pequeno
- Dirección: Non procede
- Coord. Xeográficas - Latitude: 42.52576012965684
- Coord.Xeográficas - Lonxitude: -7.4950361251831055
- Coordeadas UTM: Datum europeo 1950: Fuso 29 // X 623.731,06 m / Y 4.709.468,05 m
- Clasificación: Industria cerámica
- CNAE: 23.32 Fabricación de tixolos, tellas e produtos de terras cocidas para a construción.
- Tipoloxía: Fabricación de tellas, tixolos e baldosas
- Comarca: Terra de Lemos
- Marco Xeográfico: Monforte de Lemos
- Ámbito: Rural
- Acceso:
Unha vez en Monforte de Lemos colleremos a estrada LU-933 en dirección a Quiroga e no quilómetro dous atoparemos na man esquerda da vía as instalacións da industria sincréticamente designada como Cerámica El Castelo (sic), por situarse na aba setentrional do coto chamado O Castelo Pequeno.
Tipo de propiedade:
Visitable:
Xestión de visitas:
Historia:
A calor está presente na base de numerosos procesos de transformación da materia, dende a preparación dos alimentos ata a fabricación dos máis sofisticados materiais cerámicos. Deixou anotado Plinio O Vello na súa Historia Natural: “O lume toma a area e devólvenos xa vidro, xa prata…Polo lume derrétense as pedras e fanse bronce; polo lume faise o ferro… Co lume calcinase esa pedra que forma o cemento que sostén as casas por riba das nosas cabezas… Hai varias cousas ás que é conveniente expor máis dunha vez á acción do lume. O mesmo material orixinal é unha cousa despois da primeira exposición, outra despois da segunda…”
O forno configúrase así como a ferramenta básica que controla o lume e na que se xera a calor necesaria para que teñan lugar as transformacións da materia, e foron multitude os diferentes tipos de fornos que os humanos construíron para darlle resposta ás súas diferentes necesidades de transformación da materia, dende os fornos para coce-lo pan ós fornos de fusión e tratamento de materiais, pasando por suposto polos fornos de calcinación de minerais siderúrxicos e polos fornos de elaboración da cal.
Quentarse, mellorar o confort e espantar ós animais puido ser o primeiro paso na manipulación do lume. Viría despois a preparación dos alimentos, coa necesaria aparición do instrumento ou recipiente que facilita a acción do calor e é contedor moitas veces imprescindíbel. O fogar, un sinxelo círculo protexido por pedras, foi a primeira estrutura elemental na domesticación do lume.
Todo comeza a primeira vez que obsérvase con valor de pregunta o residuo que queda no lume dos seus fogares, fose barro endurecido, po branco ou nódulos metálicos: o humano primitivo comeza aquí unha busca que inda non rematou pero que foi deixando respostas e significados. O barro endurecido pola acción da calor daría paso á cerámica; o po branco levaría á preparación da cal e o xeso; e as brillantes gotas de metal fundido solidificadas en nódulos metálicos serían o comezo da metalurxia.
O forno cerámico foi a primeira estrutura específica que permitiu transforma-la maleabilidade da arxila nun sólido ríxido. Os primeiros obxectos de arxila cocida teñen vinte e sete mil anos e as primeiras vasillas feitas no Xapón datan de hai catorce mil anos. Unha vez descuberto o feito do endurecemento do barro pola acción prolongada da calor, os primeiros fornos eran sinxelas acumulacións de materiais combustibles amoreados nun burato canda os obxectos cerámicos, todo elo cuberto dunha capa de barro. O obxectivo de tan sinxela estrutura era triplo: reducir as perdas de calor; aumentar a temperatura do lume; e controlar o aire de combustión para variar o resultado do proceso.
Coa aparición do torno de oleiro e o incremento da produción cerámica chega a necesidade de contar con estruturas estables que faciliten a operación e permitan o control das temperaturas. E aparece o forno cerámico de cúpula e cámara dupla, unha sinxela estrutura abovedada de barro, de planta oval ou redonda, na que se introducían as pezas a cocer e que permitía un certo control da temperatura, do tempo e da atmosfera no seu interior (7.000 a.C.).
En Lugo, Boimorto e Vigo tense localizados fornos redondos de cocción de ladrillo e tella de finais do século III.
A cerámica medieval pasou un primeiro período do século VIII ó século XII de técnicas de olería rudimentarias que elaboraban cerámica común segundo os modelos visigóticos e alto medievais. Xa no século XIII a influencia cultural andalusí vai espallar por toda a península as súas técnicas e motivos decorativos, callando na clara influencia mudéxar que caracteriza a cerámica peninsular dos séculos XIV e XV.
A produción oleira e telleira en Galicia ten ata finais do século XVIII características exclusivamente artesanais e rurais con zonas que acadan unha certa especialización como agrupacións de vivendas-taller e actúan como centro de distribución comarcal, como foi o caso de Betanzos, Buño, Mondoñedo, Bonxe, Samos, Gundivós, Lobios, Niñodaguia, Portomourisco, Ramirás, Tioira, Bamio ou Prado, entre outras.
No entanto convén deixar constancia dalgunhas fracasadas iniciativas de industrialización: en 1765 a fábrica de louza ordinaria de don Pedro Costal en Tui; e en 1786 a fábrica de louza basta de don Lorenzo de Riba Otero en San Caetano de Mondoñedo. Por suposto, e xa nos comezos do século XIX, hai que salientar a fábrica de “auténtica louza ó estilo de Bristol” promovida por don Raimundo Ibáñez en Sargadelos e que traballaría entre 1804 e 1875 cunha produción de elevada calidade.
Xa na segunda metade do século XIX van ir aparecendo outros centros de elaboración de cerámica cunha certa organización industrial orientada cara a fabricación de produtos para construción (tella, tixolos e baldosas), como Ares, Narón, San Clodio, Viveiro, Santa Cruz, As Pontes, Catoira, Lestrove, Sanxenxo, Cesantes, A Guarda, O Rosal, Guillarei, Salvaterra, Maceda, Valdeorras ou Rubiana.
A partir da segunda década do século XX algunhas industrias cerámicas especializadas en materiais de construción emprenderían a definitiva reconversión a instalacións industriais, modificando estruturas, procesos e fornos para adaptarse ós novos criterios da produción capitalista.
Descrición Xeral do Entorno:
A barreira e demais instalación que configuran o conxunta
da industria Cerámica El Castelo localízase na aba setentrional do coto chamado
O Castelo Pequeno, no levante da vila de Monforte de Lemos.
Construcción:
Abandono:
Década de 1990. As instalacións aprovéitanse como
almacéns.
Descrición:
O 4 de decembro de 1933
constituíase en Pontevedra “Industrias Gallegas, S.A.”, que pódese considerar
–consonte o profesor Xoán Carmona Badía– o primeiro holding empresarial da historia de Galicia. A nova compañía
agrupaba unha parte importante dos activos industriais da familia Riestra,
daquela con importantes problemas financeiros: dúas fábricas de cerámica de
construción, a pontevedresa de A Caeyra e a monfortina de O Castelo.
Nos arquivos do concello de
Monforte de Lemos figura recollido nun acta da sesión plenaria do 19 de agosto
de 1935 o agradecemento da corporación municipal a don Pedro Barrié de la Maza,
presidente de “Industrias Gallegas, S.A.” polo “alto
beneficio presente y futuro que la instalación de la fábrica de cerámica que se
está edificando en terrenos del Castelo ha de reportar a esta ciudad, cuyas
obras han venido a remediar el paro obrero y crisis de trabajo existente”.
Como na meirande parte dos casos,
as instalacións construíronse nas proximidades das barreiras das que se servían.
Tempo de uso:
As telleiras primitivas traballaban de maneira preferente
nos meses de menos chuvias, entre xuño e outubro. As telleiras modernas
traballaban todo o ano, aínda que se intensificara o traballo do barro nos
meses de verán.
Sistema de produción:
O proceso de fabricación da
cerámica consta de tres fases diferentes, das que dúas, o moldeado da pasta e a
cocción, aplícanse a tódolos obxectos cerámicos, namentres que a terceira fase,
a aplicación de óxidos metálicos e unha segunda cocción, só aplicábase ás
vasillas e azulexos ós que se lles quería dar un revestimento vítreo. O sector
cerámico do barro cunha soa cocción (tellas, tixolos e baldosas) coñécese como
sector do biscoito.
O proceso cerámico comeza coa
extracción e recollida do barro (a arxila) e a súa preparación engadíndolle
fundentes (limo, feldespato, calcaria, se non os leva xa) e desengraxantes
(area cuarcífera, a sílice, e mesmo cerámica machucada, a chamota). Ven despois
un tempo de maduración na balsa de podrecer para a eliminación dos residuos
orgánicos que puidera conter e a obtención dun barro más puro, de doada
hidratación e gran plasticidade.
Tras unha nova depuración por
lavado e sedimentación dos materiais pesados, a masa arxilosa amasábase
repetidamente para eliminar posibles bolsas de aire, podendo nesta fase
mesturar diferentes clases de barro, tralo que a materia prima quedaba
preparada para ser traballada.
A etapa seguinte é a do moldeado
do barro, coa adición da auga precisa para mellor traballalo. O moldeado das
pezas cerámicas de construción facíase inicialmente en molde, introducindo o
barro ben preto e estendido na forma,
unha estrutura de madeira axeitada para a elaboración de tellas, tixolos ou
azulexos. Na industria moderna as pezas confórmanse por extrusión na galletera, facendo pasar o barro de
maneira continua a través dunha matriz que lle vai dar a forma desexada, sexa
tella, tixolo de diversos tamaños e configuracións (macizo ou con buratos) ou azulexo.
Rematado o moldeado as pezas déixanse
secar lentamente, a cuberto da acción directa do sol que podería fender o barro
aínda fresco. Nas modernas instalacións o secado é acelerado e controlado
colocando as pezas en cámaras de secado nas que se fai chegar aire quente, o que
reduce o tempo de secado e melloran a calidade que vai ter o produto antes de
metelo no forno para remata-lo secado e proceder á cocción.
O proceso de cocción consiste no
quecemento das pezas de barro xa secas para transformalas en cerámica (silicato
de alumina anhidro), un material duro e poroso que non incha coa absorción de
auga. A cocción é un proceso delicado que require outras tres fases: un lento
quecemento inicial (lume menor, durante unhas nove horas e ata uns trescentos
cincuenta graos) para que as pezas non se deformen ou creben mentres perden o
que lles queda de auga; a cocción propiamente dita (lume maior, catro ou cinco
horas e ata novecentos ou mil graos), na que o barro vaise transformar en
cerámica; e un demorado enfreado que prolongábase tres ou catro días evitando
calquera entrada de aire frío que puidera regañar as pezas.
O control do proceso tiña lugar,
obviamente, de maneira totalmente empírica, atendendo ós fenómenos observables,
como o color dos fumes (brancos na fase inicial de quecemento, negro cando tiña
que comezar a cocción) e das pezas (do pardo do barro verde ó roibo das pezas
cocidas).
Os fornos clásicos son os de
cámara dupla sobreposta, nos que a cámara inferior –a caldeira, que normalmente vai medio escavada no chan– é na que se
queima o combustible, e vai cuberta por un teito furado (grellado) para que a
calor e os fumes pasen á cámara superior –o forno
propiamente dito–, da que é o piso, na que colocábanse as pezas a cocer,
cubertas por unha grosa cúpula semiesférica de barro para mantela calor no
interior do forno. Para mante-las pezas dentro do forno separadas entre elas
mesmas incorpóranse uns soportes cerámicos chamados cacetas, moitas veces simplemente feitos con cachos de pezas rotas.
Nos fornos máis sofisticados, construíase baixo a caldeira un cinceiro para
recoller as borrallas.
O forno conta con dúas portas,
normalmente enfrontadas (aínda que nalgúns están en ángulo). A porta de encanar
é a empregada para carga-lo forno e da ó interior do cuberto ou pallete no que
se amorean as pezas xa secas e listas para cocer. A outra porta, a de
desencanar, está tapada e só se abre para descarga-lo forno. Algúns fornos teñen
uns chantos nunha das paredes exteriores para poder acceder á parte superior e
controlar a cocción.
A cuberta do forno pode ter
variadas conformacións, dende un sinxelo cuberto elevado por riba da parte
superior do forno feito de madeira e tella, ata a sofisticada cuberta de
botella con ventanucos practicables para vixia-la cocción. Ademais da leñeira,
normalmente a carón do pallete, a telleira contaba coa eira, un espazo amplo, co piso duro e liso, no que se realizaban os
diferentes traballos e se secaban as pezas, e as pías, escavacións circulares pouco fondas e de tres a seis metros
de diámetro nas que amolecíase e traballábase o barro antes de darlle forma ás
pezas.
Con poucas modificacións
conceptuais ou estruturais os fornos cerámicos conservaron durante séculos as
primitivas estruturas de cocción descontinua, formando en ocasións conxuntos
industriais e complexos fabrís con varios fornos que permitían fornadas
secuenciais e cíclicas para así poder atender ó incremento da demanda.
Habería que esperar deica a metade
do século XIX para que aparecera unha novidade significativa: en 1858 o
arquitecto alemán Friederich Hoffmann patentaba un forno de cámaras contiguas
en disposición anular que ían sendo quentadas de maneira secuencial
introducindo o carbón triturado polo teito das cámaras e avanzando o lume da
quente á fría: unha cámara cocendo ía precedida pola que estaba enfreando e
seguida pola que comezaba o quentamento; en total tiñan de catorce a vinte
cámaras e un total de sesenta a cen metros de lonxitude.
Con este sistema non é preciso
apagar o forno en cada ciclo de cocción, logrando así unha adaptación
progresiva da temperatura das cámaras ás distintas fases do ciclo de cocción,
unha produción continua por lotes, e un gran aforro de combustible, cun consumo
inferior á terceira parte do dos fornos ordinarios.
O primeiro forno Hoffmann
construiríase en Prusia contra 1859 e seu éxito no sector do biscoito (barro
cunha soa cocción, tellas, tixolos e baldosas) foi indiscutible, xa que en 1867
xa funcionaban 250 en Alemaña, 50 en Inglaterra e 3 en Francia, continuando a
difusión por Italia e España nos anos seguintes.
A seguinte innovación no sector
cerámico foi a introdución do forno de pasaxe ou forno túnel de cocción
continua (desde 1930 no levante peninsular). Neste tipo de fornos, a diferenza
dos fornos Hoffmann, o lume é fixo e o que se vai trasladando son as cargas a
cocer que móvense sobre vagonetas atravesando moi lentamente o longo túnel do
forno que dispón na súa metade da zona de lume.
En Fazouro (Lugo) a empresa
Industrias Pardiñas desenvolvera na década de 1980 un forno continuo no que a
cámara é unha coroa circular case completa (como un “C”) e o piso unha gran
plataforma xiratoria na que se desprazan os paquetes de ladrillos a cocer.
Actividades laborais:
A actividade dos telleiros tradicionais (chamados tamén
telleireiros ou cabaqueiros) era moitas veces itinerante, desprazándose en
cuadrillas nos meses do verán as zonas de existencia de fornos cerámicos, que
arrendaban temporalmente para a elaboración e fabricación dos produtos. Nos
sistemas de produción modernos, as instalación miraban de traballar de maneira
permanente e contaban para elo con persoal fixo asignado ás diferentes fases do
proceso cerámico.
Emprego:
Consonte datos de finais de 1969 a fábrica de tellas de
Industrias Gallegas coñecida como Cerámica El Castelo contaba con sesenta e
cinco traballadores.
Materias Primas:
Produtos Elaborados:
Distribución e comercialización:
Referencias Bibliográficas:
Burés Miguéns, M.T., 2006, “Pedro Barrié de la Maza
(1888-1971)”, Empresarios de Galicia,
Xoán Carmona Badía (coord.), Centro de Investigación Económica e Financeira
(CIEF) e Fundación Caixa Galicia, Coruña, p. 386-411. DL C-2900-2006. ISBN
84-96494-83-7.
Córdoba
de la Llave, R., 2008, “Las artes del fuego: metalurgia y alfarería”, Ars Mechanicae: ingeniería medieval en
España, Pedro Navascués Palacio (coord.), Madrid: Ministerio de Fomento
(CEDEX-CEHOPU) y Fundación Juanelo Turriano, p. 203-213. DL M-46232-2008. ISBN
978-84-7790-470-0.
Fernández
Negral, J., 2009. Estudio del proceso de
calcinación y uso de la cal en los procesos sidero-metalúrgicos y en la
construcción. Análisis de los procesos de obtención y de la estructura de los
hornos. Tesis Doctoral (inédita). Departamento de Enxeñaría Industrial II,
Universidade da Coruña.
García
Alén, L., 1983: La alfarería de Galicia,
colaboración de Alfredo García Alén y Xosé M. Gómez Vilasó, edición facsimilar
del 2008, Catalogación Arqueológica y Artística de Galicia del Museo de
Pontevedra, La Coruña: Fundación Pedro Barrié de la Maza. DL C-3508-2008. ISBN 978-84-95892-75-1.
Leiro Lois, A., Daporta Padín, X.R., e Otero Otero, S.,
1993. As telleiras (cabaqueiros). Colección Raigame. Vigo: Ir Indo Edicións. DL VG-542-1993. ISBN
84-7680-155-6.
Lorenzo
Fernández, X., 1962, “Etnografía:
cultura material. Os oficios: Oleiros e telleiros”, Historia de Galiza, Ramón Otero Pedrayo
(dir.), Buenos Aires: Editorial Nós, vol. II, O home-II, p. 516-530.
Lorenzo Fernández, X., 1983. “Oleiros e telleiros”, Os oficios, Biblioteca Básica da Cultura
Galega, Vigo: Editorial Galaxia, p. 80-94. DL VG-18-1983. ISBN 84-7154-425-3.
Manual del Ingeniero, 1942, Enciclopedia del Ingeniero y del Arquitecto
compilada por la Academia Hütte de Berlín, 2ª ed. trad. de la 26ª edición
alemana, tomo IV, Gustavo Gili, Barcelona.
Taboada
Arceo, A., 1971. Galicia, estructura y
ritmo socio-económicos. La Coruña: Servicio de Estudios y Publicaciones de
las Cámaras Oficiales de Comercio, Industria y Navegación de Galicia. DL
C-145-1971.
Índice de mapas e planos:
Localización no Mapa Topográfico Nacional 1:25.000: Folla 156-III Monforte
de Lemos // Datum europeo 1950 (ED50) Fuso 29 // X 623.731,06 m / Y 4.709.468,05 m