As primeiras referencias ás posibilidades mineiras desta zona, situada a ambas as marxes do río Deza nos termos municipais de Carbia (designado desde 1950 co nome da súa cabeceira, Vila de Cruces) e Silleda, ambos na provincia de Pontevedra, remóntanse á segunda metade do século XIX e destacan tanto a riqueza do contido mineral en estaño da casiterita alí localizada como as dificultades da súa extracción nunha zona tan apartada, agreste e de difícil comunicación cos posibles portos de embarque.

En 1871 documéntase nas Estatísticas Mineiras de España a existencia nestas paraxes de dúas concesións para o beneficio de estaño, aínda que só recoñécense traballos nunha delas. Tratábase da mina chamada “San Roque”, no termo de Carbia, na que con seis operarios extraéronse 6,5 toneladas de mineral, posteriormente tratado na próxima fábrica-fundición da nosa Señora do Corpiño, xa no termo municipal de Lalín. Esta fundición estaba composta por un forno de calcinación e outro de pava para a fundición, e a enerxía necesaria obtíñase dunha roda hidráulica duns 25 CV de forza. Empregaba entón unha media de doce operarios diarios, obtendo un produto neto de 2,3 t de estaño en barras.

Cinco anos despois (1876) a estatística informaba de que só traballaran durante unha curta tempada catro operarios, que arrincaron 0,6 toneladas de mineral que se trataron por dous operarios na fábrica do Corpiño, obténdose 300 quilogramos de estaño. Ao ano seguinte as cifras caeran a 200 kg de mineral e 125 kg de estaño, en 1878 xa non se achegaban datos de explotación, e en 1882 caducábase a concesión mineira.

Entre os anos 1886 e 1888 o enxeñeiro de minas Henry Winter Burbury, asentado en Noia desde 1883 aínda que de nacionalidade inglesa, e que xa solicitara no devandito ano as concesións "Phoenicia", “Edita” e “A Pilara” no termo municipal de Lousame, que serán a base do grupo mineiro San Finx, solicita no termo municipal de Carbia as concesións mineiras “Sidón” e “Tiro”, que serán xunto coa mina lindeira “Angelita”, xa en Silleda, o inicio do importante grupo mineiro de Fontao. En 1897, probada a viabilidade da explotación créase en Londres a empresa “The San Finx Tin Mines Ltd.” co obxectivo de explotar as minas de Fontao e de San Finx.

A nova empresa proponse a explotación dos grupos mineiros de San Finx e Fontao ata a obtención do preconcentrado de estaño, que se trasladaría despois ata a planta construída en Carril para o seu concentrado definitivo e o seu envío a Inglaterra desde o próximo porto de Vilagarcía.

A planta de concentrados de estaño de Carril, co primeiro proceso de separación magnética mediante bandas cruzadas que se instalou en España (tipo Wetherill-Rowand), inaugurouse en 1897, beneficiándose dunha contorna industrial propiciado xa desde 1848 coa constitución da “Compañía de Fundición de Hierro no Carril” (promovida por Luís da Riva e vinculada ás industrias de Sargadelos) e a instalación no porto de Carril -a actual Vilagarcía de Arousa-” dun alto forno para a obtención de ferro coado ao carbón vexetal.

Abandonada en 1882 a explotación da mina “San Roque”, como queda devandito, unicamente aparecen rexistradas no termo de Carbia para o período 1889-90 as minas Tiro e Sidón, cunha produción conxunta de 500 kg de estaño e 190 kg de volframio. As explotacións mineiras nestes anos son moi exiguas, en mans de aventureiros (rebuscadores) e empresas que exportan o estaño a Inglaterra e o volframio a Alemaña.

No xa citado ano de 1897 a mencionada compañía británica “The San Finx Tin Mines Ltd.” faise co control das minas Tiro e Sidón, na marxe dereita do río Deza (termo municipal de Carbia), e da mina Angelita na marxe esquerda (termo municipal de Silleda), iniciando melloras nos labores de explotación, que van afirmándose lentamente ata dispor de avanzadas instalacións de concentración do mineral nas beiras do Deza.

Nas proximidades da mina Angelita a sociedade inglesa concesionaria construíu vivendas para os mineiros nunha rocha sobre o río Deza que os veciños coñecen como Gurugú, vivendas das que aínda se conservan unhas notables ruínas.

Tras uns anos de práctico monopolio da produción de estaño e volframio en Galicia, unha serie de problemas externos e internos levan a que a empresa británica abandone en 1909 a explotación das minas Tiro e Sidón, continuando soamente coa explotación de volframio na mina Angelita.

En 1913, tras unha serie de modificacións na estrutura societaria da empresa matriz, volve a actividade ás minas de Fontao, controladas agora polo señor R.B. Lavery, un dos antigos accionistas da compañía “The San Finx Tin Mines Ltd.”, que controla tamén as minas de San Finx, en Lousame. En 1916, as minas de San Finx pasan a unha nova sociedade “The Phoenicia Mines Ltd.”, tamén domiciliada en Londres, separándose definitivamente do grupo de Fontao. O esgotamento do filón na mina Angelita leva a que en 1918 abandónese a súa explotación, quedando reducido ás minas Tiro e Sidón o grupo de Fontao.

No transcurso da Gran Guerra (1914-1919) as empresas mineiras radicadas en Galicia, maioritariamente de capital estranxeiro, coñecen serios problemas de explotación por diversas razóns, mentres que florecen os mineiros de ocasión, chamados aventureiros ou rebuscadores que chegan a gañar ata sete pesetas e media por libra (575 gramos) de mineral lavado. Finalizada a guerra os prezos esborrállanse a uns valores de 1,25 a 1,50 pesetas por libra. Ante os baixos prezos do mineral, a explotación das minas de Fontao suspendíase en maio de 1921.

A alza do prezo do estaño fai que en 1927 iníciense labores de rehabilitación nas minas Tiro e Sidón localizadas en Carbia e agora propiedade xunto coa mina Angelita, en Silleda, e as explotacións de Beariz, xa en terras ourensás, da compañía francesa “Societé deas Étains de Silleda”, con sede en París.

Na década dos anos vinte as minas de Fontao foron de novo explotadas chegando a traballar máis de dous centenares de operarios e o valor da produción se quintuplicou entre 1928 e 1929. A explotación mantense ata 1932, ano en que cesa a produción como consecuencia da grave crise internacional desatada no outono de 1929 ?a Gran Depresión. En 1934 restablecerase a explotación de estaño e volframio que se manterá durante a Guerra Civil (1936-39) e iniciará unha forte expansión pola demanda internacional de volframio para usos militares. En plena guerra mundial, os anos 1942 e 1943 ven subir os prezos do volframio por encima dos cen pesetas por quilogramo (57,50 pesetas por libra), pero xa en 1944 ven reducidos á metade e iníciase unha nova caída das cotizacións que non se recuperaría ata unha década despois, coa guerra de Corea (1950-53). Tras este efémero florecemento, a entrada nos mercados europeos de minerais procedentes de Asia levou ao peche de Fontao en 1963.

No marco da guerra civil española e dunha maneira aínda pouco clara, a propiedade da compañía francesa “Societé deas Étains de Silleda” irá debilitándose desde que en 1937 o enxeñeiro de minas alacantino Fernando Cort Botí ocupa a xerencia da mina ata que, xa en 1940, faise coa dirección técnica á vez que o seu irmán César consegue o control accionarial. Os novos propietarios constitúen inicialmente “Wolfram Hispania, S.A.”, sociedade que desde xaneiro de 1945 pasa a denominarse “Fomento Hispania, S.A.”

Nos anos de maior demanda de volframio (1940-44) as minas de Fontao empregaban da orde de tres mil traballadores, duplicándose o volume das zafras extraídas das minas (de 25.000 toneladas en 1938 a 53.000 toneladas en 1942) con producións en 1942 dunhas 76,75 toneladas de estaño e 129,26 toneladas de volframio.

A forte expansión da demanda de volframio orixinada pola Segunda Guerra Mundial multiplicou os problemas de man de obra que xa viñan arrastrando, cunha carencia crónica de traballadores habituados aos ritmos e técnicas do traballo na mina. A posibilidade de contar con presos políticos da guerra civil que se acollían ao programa franquista de redención de penas polo traballo supuxo para as minas de Fontao, ademais dun notable aforro en salarios, o beneficiarse dos coñecementos e habilidades de traballadores procedentes de áreas xeográficas con gran experiencia en minería, como era o caso dos presos chegados de Asturias.

Ademais de construír numerosas edificacións para aloxar aos traballadores, a empresa continuou a súa política investidora, modernizando todas as súas instalacións, desde os lavadoiros de mineral ata a central hidroeléctrica. Mención especial merece a instalación na zona de explotación mineira de fornos eléctricos para a obtención de estaño metal, co aforro de custos que supuña evitar o transporte do mineral en bruto para o seu tratamento noutras instalacións.

A recuperación da actividade económica tras o final da segunda guerra mundial impulsa a produción mineira, que se atopa de novo nunha situación claramente alcista, acentuada no período 1950-53 pola guerra de Corea, coa retirada da produción coreana dos mercados e o aumento da demanda de volframio para a industria de armamento.

Coa baixada dos prezos a finais de 1960 iníciase o declive das explotacións de Fontao, que acabarían por pechar o 9 de maio de 1963, a pesar da continuada mellora na súa maquinaria e nos seus sistemas de extracción (martelos pneumáticos de auga para evitar o po dos barrenos) e ao importante aforro nos custos de transporte que supuxo a inauguración entre 1957 e 1958 da liña de ferrocarril entre Sanabria, Ourense e Santiago, que contaba coa estación de Bandeira a só dez quilómetros da mina de Fontao.

Desde o punto de vista xeolóxico, a mina de Fontao (Vila de Cruces, Pontevedra) explotaba unha serie de filóns de cuarzo aloxados nun granito alterado hidrotermalmente con mineralización de casiterita (SnO2) e volframita (entre WO4Fe e WO4Mn). Producía en 1963, ano do seu clausura, unhas 30 t/ano de concentrados de casiterita e 270 t/ano de concentrados de volframio.

Tras o peche da mina e a consecuente inundación das galerías que se atopaban baixo a rasante do río por falta de achique, a explotación continuou ao descuberto ata que en 1974 os baixos prezos do mercado fixeron que mesmo o lavado de aluvións deixase de ser rendible, procedéndose ao peche total das instalacións.

A explotación mineira de Santiago de Fontao -tamén designada como Minas dá Brea- configurou nas décadas de 1940 e 1950 un dinámico micromundo industrial incrustado no sosegado mundo rural destas terras do Deza: a casa da dirección; as vivendas do enxeñeiro e dos facultativos de minas; o necesario complemento de barracóns e vivendas para os mineiros que chegaron a configurar un poboado; o seu mercado diario organizado en “a praza” por vendedores ambulantes; os seus preto dunha decena de pequenas tendas de comestibles e ultramarinos, xéneros téxtiles e ferraxaría; as súas panadarías, a frutería e a carnicería; as tabernas e salas de baile; a tómbola de alegres señoritas que, iso si, “todas viñan de fóra e non residían permanentemente na aldea”; os dous rudimentarios cinematógrafos, aos que se uniría máis tarde a sala de cinema do poboado, con trescentas cincuenta butacas e de libre acceso para a veciñanza os sábados e domingos; o campo de fútbol no centro do poboado no que o equipo local, “Minas Club de Fútbol”, chegou a enfrontarse a equipos de primeira división nos festexos dedicados a Santa Bárbara, patroa dos mineiros; o botiquín sanitario que incluía unha sala con catro camas e a vivenda do practicante; o grupo escolar do poboado, “con escola para nenos e nenas”, que escolarizou non só aos fillos dos mineiros, senón ao resto dos pequenos da parroquia; e mesmo unha nova igrexa construída no poboado, a uns cincocentos metros da parroquial.

Con semellante bagaxe, é evidente que a explotación mineira nestes anos realmente configurou un novo espazo industrial e urbano no coto mineiro de Carbia, na ladeira occidental do monte de Ou Carqueixal, sobre a marxe dereita do río Deza e augas abaixo do seu afluente Porto do Carrio.

Esta significativa memoria do traballo, pegadas vivas de historia nos vestixios materiais da industria mineira e do poboado que a complementa e completa, constitúen sen discusión un capítulo destacado da historia industrial e empresarial de Galicia, debedora dun maior coñecemento e recoñecemento non só polas administracións públicas senón, e sobre todo, pola cidadanía.

Tan só desde o punto de vista urbanístico, o proxecto do poboado, subscrito polo arquitecto César Cort Gómez-Tortosa e desenvolvido entre 1955 e 1958 por outro arquitecto, Joaquín Basilio Bas, é merecedor de estudo como fito e paradigma das cidades obreiras e poboados dirixidos que coñeceron naqueles anos o seu maior esplendor en España.

Nunha singular iniciativa de recuperación, a Xunta de Galicia adquiría no ano 2000 a totalidade do poboado mineiro de Fontao por un importe de 957.333 euros, iniciando seguidamente o proceso de rehabilitación das vivendas, que foron adxudicándose en réxime de aluguer por un valor de 103,91 euros con posibilidade de compra entre o terceiro e o quinto ano por un prezo máximo de 45.000 euros. Para acceder a estas vivendas requiríase que a unidade familiar tivese uns ingresos ponderado inferiores a 5,5 veces o salario mínimo interprofesional, é dicir, da orde de 2.500 euros mensuais, e que a vivenda se destinase a residencia habitual e permanente.

O proceso de rehabilitación do poboado mineiro comezaba no ano 2002, cun investimento total superior ao catro millóns de euros, e unha vez finalizado a finais do 2004, cóntase con setenta e nove vivendas dispoñibles neste peculiar réxime de aluguer.

Tras completar a rehabilitación das vivendas, no verán do 2007 a Consellería de Vivenda da Xunta de Galicia sacaba a concurso por dous millóns de euros o proxecto de obra para rehabilitar os equipamentos e a contorna, mantendo as estruturas orixinais adaptadas aos novos usos derivados das necesidades sociais e do modo de vida dos novos veciños do vello poboado.

De acordo coa proposta, a antiga sala de cinema reconverterase nun salón de actos polivalente, cun almacén, cabina técnica e camerinos xunto ao escenario. Tamén se recuperará a antiga cafetaría e os locais comerciais anexos como zona administrativa. A igrexa converterase nun museo ou sala de exposicións e as antigas escolas do poboado pasarán a ser talleres e aulas de formación. Finalmente, a rehabilitación dos edificios completarase coa urbanización da contorna. A adxudicataria disporía de vinte meses para facer o proxecto e as obras. Razóns técnicas han ir atrasando o inicio destas obras, ao ter que modificar o plan especial de reforma interior do poboado de Fontao para adaptalo ás normas urbanísticas existentes. Ademais dos obrigados cambios urbanísticos, preténdese tamén redefinir os usos previstos para as instalacións.

Na culminación do proceso de recuperación do coto mineiro, a finais do ano 2007 a Xunta de Galicia seleccionaba de entre catro propostas o Plan Director designado como “As minas dá Brea: parque mineiro do volfram de Fontao”, no que se establecían as liñas xerais das actuacións que posibiliten a transformación das antigas instalacións mineiras no Parque da Minería, cun equipamento adecuado para a súa visita e para o seu aproveitamento turístico-cultural e como taller da memoria da minería en Galicia. O plan director constitúe unha guía rigorosa, desde o punto de vista xurídico, técnico e de contidos, para converter as antigas instalacións nun complexo que inclúa un museo, un centro de interpretación da minería e que, ademais, recupere todos os labores da explotación para ser visitadas polo público en condicións de máxima seguridade. O plan director tamén estima os custos, os prazos de execución e a planificación global de todo o proceso.

Aínda que a previsión era de iniciar as obras no ano 2008 para poder inaugurar no 2010 a maior parte das instalacións recuperadas, o cambio de goberno habido na primavera do 2009 e as reticencias dos propietarios -a familia Cort a través das empresas Sociedade de Estaños de Silleda, Fomento Hispania e Oberón- mantén aínda estas magníficas instalacións nun desolador estado de abandono.

O filón, inicialmente explotado artesanalmente sen criterio técnico algún, explótase agora mediante niveis establecidos por medio de galerías, divididas en macizos por medio de pozos que seguen o filón, arrincándose o mineral por medio de testeros en realce máis ou menos regulares. O filón arrincado cárgase en vagóns que van a verter aos coladeros que finalmente o conducen á planta de concentración.

O mineral pasaba despois por un triturador “Blake” ao que seguía un muíño de bólas e varios tromeles de clasificación. As granzas concentrábanse en dúas series de cribas continuas sistema Humboldt, mentres que os finos, tras pasar por un “spitz-kasten”, tratábanse nun “round-buddle” ordinario, unha mesa Linhenbach e unha mesa Wilfley para o seu enriquecemento. Unha turbina hidráulica de trinta cabalos de forza que cun salto de dez metros aproveitaba un caudal de seiscentos litros por segundo das mesmas augas do Deza, proporcionaba a enerxía necesaria para o accionamiento de toda a maquinaria mineira. O concentrado de casiterita obtido (ao que acompañaban volframita e piritas férreas, cúpricas e arsenicales) se ensacaba para envialo por medio de carros do país arrastrados por bueyes ata a anteriormente mencionada fábrica de separación que a sociedade construíra en Carril, a un sesenta quilómetros das minas.

Na fábrica de concentrados de estaño de Carril o mineral recibido sufría unha calcinación previa, someténdose despois á acción de dúas electroimanes de diferentes intensidades, co que se lograba a separación do estaño e o volframio do resto de materiais, que eran refugados. Como se indicou antes, este proceso de separación magnética mediante bandas cruzadas, do tipo coñecido como Wetherill-Rowand, foi o primeiro da súa clase que se instalou en España.

A finais de 1930 acondicionouse un novo salto de auga para reforzar ao xa existente. O novo aproveitamento hidroeléctrico utilizaba un salto dun vinte metros para alimentar a dous grupos hidráulicos idénticos que accionaban os respectivos alternadores trifásicos, cunha potencia total de seiscentos cabalos. Ademais, un novo compresor de douscentos cabalos substituía ao anterior. Con todas estas melloras alcanzáronse producións de trinta toneladas mensuais.

Extracción de Casiterita (SnO₂) con Wolframita (WO₄Fe a WO₄Mn)

ABC, 1960, “ABC en Pontevedra: inauguración de un poblado minero en Fontao; dispone de iglesia, grupo escolar, cine y tiendas”, ABC, ed. Madrid, 31 de julio, p. 43.

Caba Landa, C., 1947, Wolfram, wolfram (La diplomacia en la bocamina), Ediciones Morata, Buenos Aires.

Carmona Badía, X., 1990, “Crisis y transformación de la base industrial gallega, 1850-1936”, Pautas regionales de la industrialización española (siglos XIX y XX), Jordi Nadal Oller y Albert Carreras Odriozola (dirección y coordinación), Ariel, Barcelona, p. 23-48. ISBN 84-344-6563-9.

Carmona Badía, X., 2009, “Luis de la Riva Barros (1798-1868)”, Empresarios de Galicia, vol. 2, Xoán Carmona Badía (coord.), Centro de Investigación Económica e Financeira (CIEF) e Fundación Caixa Galicia, Coruña, p. 22-47. ISBN 978-84-96982-37-6.

Carmona Badía, J., y Nadal Oller, J., 2005, El empeño industrial de Galicia. 250 años de historia, 1750-2000, Fundación Pedro Barrié de la Maza, Coruña. ISBN 84-95892-38-3.

Carreras Candi, F. (dir.), 1928, Geografía General del Reino de Galicia, trece volúmenes, Editorial Alberto Martín, Barcelona, reedición facsimilar en 1980, Ediciones Gallegas, La Coruña.

Cueto y Noval, R. del, 1928, La minería de la región gallega, reproducción facsimilar por la Cámara Oficial Minera de Galicia, 2006 [en línea]. Disponible en Internet: http://www.camaraminera.org/ver/biblioteca.html [Último acceso 21 de agosto del 2009].

Fariña Jamardo, J., 1977, La balada del wolfram, Editorial Magisterio Español, Madrid. ISBN 84-265-7198-0.

Madroñero de la Cal, A., 1994, Una posibilidad de rastreo de los orígenes de la metalurgia del estaño en España, Cadernos do Seminario de Sargadelos, Ediciós do Castro, O Castro, Sada, Coruña. ISBN 84-7492-666-1.

La minería de Galicia, 1991, Dirección Xeral de Industria de la Xunta de Galicia, Santiago de Compostela. DL C-1341-1991.

Mirre, J.C., 1990, Guía dos minerais de Galicia, Galaxia, Vigo. DL VG-328-1990. ISBN 84-7154-729-5.

A modernidade construida. Arquitectura galega. 1930-1970, 2009, Consellería de Cultura e Deporte da Xunta de Galicia, Santiago de Compostela, p 42-43. DL C-904-2009. ISBN 978-84-453-4753-9.

Orche García, E., Amaré Tafalla, M.P. y Orche Amaré, M.P., 2009, “Las minas de estaño-wolframio de Fontao (Vila de Cruces, Pontevedra). De paisaje cultural a parque patrimonial”, comunicación al Quinto Congreso para la Conservación del Patrimonio Industrial y de la Obra Pública en España, Ferrol (A Coruña), 24-28 de febrero del 2009.

Pardo Bazán, E., 1918, “Epistolario a Giner de los Ríos”, Boletín de la Real Academia de la Historia, tomo CXCVIII, cuaderno III, Septiembre-Diciembre 2001, p. 499.

Rodríguez Galdo, M.X., e Losada Álvarez, A., 2002, O poboado mineiro de Fontao. O volframio na historia empresarial e urbanística de Galicia, Instituto Galego da Vivenda e Solo, Santiago de Compostela. ISBN 84-932413-1-8.

Ruiz Mora, J.L. y Álvarez-Campana Gallo, J.M., 2006, “Patrimonio geominero de Galicia: la mina de estaño-wolframio de San Finx, Lousame (A Coruña) durante sus comienzos industriales y primer impulso (1897-1928)”, comunicación al Primer Congreso Internacional de Minería y Metalurgia en el Contexto de la Historia de la Humanidad, Cuarto Simposio sobre Minería y Metalurgia Históricas, Mequinenza (Zaragoza), 6-9 de julio del 2006.

Schulz, G., 1835, Descripción geognóstica del Reino de Galicia, acompañada de un mapa petrográfico de este país, Herederos de Collado, Madrid, ed. facsimilar de 1985 da Área de Xeoloxía e Minería do Seminario de Estudos Galegos, Ediciós do Castro, Sada, Coruña.

Sierra Bernardino, E., et al., 2001, Anteproyecto de rehabilitación y puesta en valor del conjunto minero de Fontao, STS Proyectos Integrales en Cultura y Patrimonio, Silleda, Pontevedra.

Valenzuela Otero, R. de, 1980, Era tempo de apandar, Akal, Madrid, ISBN 84-733-9490-9, reeditado en 1997, A Nosa Terra, Vigo. ISBN 978-84-891-3885-8.

Vázquez Crespo, A., 2000, Vila de Cruces. La Tierra de Carbia, Ayuntamiento de Vila de Cruces, Vila de Cruces, Pontevedra. DL M-19.078-2000. ISBN 84-931485-0-4.

Viejo Viñas, R., 1985, “La minería en Galicia”, Papeles de Economía Española, Serie Economía de las Comunidades Autónomas, número 3, Galicia, Fundación Fondo para la Investigación Económica y Social de la Confederación Española de Cajas de Ahorros (FUNCAS), Madrid.

Localización Mapa Topográfico Nacional 1:25.000: Folla 121-II Carbia / X 563,15 / Y 4.734,50