108 Central de As Forcadas
- Provincia: A Coruña
- Concello: Valdoviño
- Parroquia: Vilarrube
- Lugar: Ferrerías
- Paraxe: Central
- Coord. Xeográficas - Latitude: 43.63129181114765
- Coord.Xeográficas - Lonxitude: -8.0824613571167
- Coordeadas UTM: X 574,19 / Y 4.831,61
- Clasificación: Central hidroeléctrica
- CNAE: 35.15 Producción de energía hidroeléctrica
- Tipoloxía: Francis e Pelton
- Comarca: Ferrol
- Marco Xeográfico: Ría de Cedeira
- Acceso: Na estrada Ferrol-Cedeira (C-646), unha vez pasado o lugar de Loira e aproximadamente no quilómetro 22 en dirección a Cedeira, cóllese na man dereita o desvío que leva ó lugar de Ferrerías. Alí, na mesma curva da vella carreteira, camiñamos uns cincuenta metros pola pista que xurde a man dereita e chegamos a central das Forcadas.
Tipo de propiedade:
Visitable:
Xestión de visitas:
Historia:
A mediados do século XVIII máis de vinte ferrerías
galegas reducían o mineral de ferro para transformalo en barras ou lingotes que vendían despois a mazos e forxas para a súa
transformación en cravos, potes, tixolas, fouces, e diversas ferramentas
agrarias. A maior parte das ferrerías localizábanse no Courel, onde os seus
abundantes bosques proporcionaban a leña que unha vez carbonizada procesábase
co mineral férreo que achegaban as minas de Roquis e Formigueiros.
A parroquia de Santiago de Sere das Somozas acollía cinco
mazos hidráulicos e trinta e catro ferreiros. Segundo consta no Catastro de
Ensenada (1750-1754), no chamado mazo da Igrexa traballaba un tal José Freire,
cuxos descendentes acabaron por facerse con aquel enxeño que empregarían
durante tres xeracións para a fabricación de ferramentas agrícolas que vendían
despois nas feiras.
O Machuco da Igrexa, situado no lugar do Mazo, no río da
Igrexa, parroquia das Somozas, no municipio do mesmo nome da provincia da
Coruña, pertence ata 1840 a Bartolomé Freire, quen o deixaría ó seu fillo José
Freire, e este ós seus herdeiros. Esta forxa hidráulica completaríase máis
adiante cunha pequena central hidroeléctrica para uso local.
A principios do século XX aínda Bartolomé Freire
Echevarría traballaba no mazo e vendía os seus produtos polas feiras,
acompañado polo maior dos seus dez fillos, Bartolomé Freire Lago. Este mozo
emprendedor, recentemente cumpridos os vinte anos emigra en 1924 a Cuba, de onde
regresa en 1931 para seguir traballando na ferrería familiar. En 1933 instala
na marxe dereita do río Xuvia, no municipio de Narón, un pequeno negocio no que
aproveita e reelabora os recortes e restos de chapa de aceiro da ferrolá
Sociedade Española de Construción Naval, que vende despois aos ferreiros da
zona para a elaboración de ferramentas e apeiros agrícolas.
A pequena chatarreira e almacén de ferros medra e en 1937
Bartolomé Freire traslada o seu negocio a un solar próximo pero máis amplo,
situado entre a estrada de Castela e a estación do ferrocarril que une Ferrol
con Xixón. Neste novo local dedícase tamén ó estirado de tubos de aceiro usado
e á fabricación de remaches de unión das chapas de aceiro.
En 1943 Bartolomé funda cos seus irmáns José e Fernando a
empresa “Freire Hermanos, S.L.”, que multiplica a súa actividade e empeza a
elaborar a partir de chatarra nun recentemente adquirido tren de relaminado en
quente, perfís aptos para a posterior fabricación de parafusos, porcas,
remaches e outros produtos finais. Tras a inesperada morte de José en 1948,
Bartolomé incorpora a empresa a outro dos seus irmáns, Andrés, profesor
mercantil. En 1949 a empresa, que contaba entón con tres talleres (laminados;
forxa e trefilado de tubos e barras; e axuste e mecanizado) que ocupaban a uns
sesenta traballadores, transfórmase en sociedade anónima.
O continuado crecemento do negocio fai que a partires de
1953 “Freire Hermanos” ocúpese exclusivamente da almacenaxe de ferros, creándose
para a fabricación de tornillería e relaminación de ferros unha nova sociedade
anónima, “Metalúrxica Galaica, S.A.” (MEGASA), que posteriormente se dedicará
tamén á fundición de aceiro en forno eléctrico para a elaboración de
palanquilla ou semielaborado de aceiro para laminación. O éxito da pequena
acería naronesa propicia a adquisición en 1959 dunha pequena metalúrxica
situada ao fondo da ría de Vigo, próxima á desembocadura do río Verdugo,
“Ferrerías de Arcade, S.A.”, que contaba cun forno eléctrico e cun tren de
laminación de perfís e chapas.
O elevado consumo de electricidade do forno eléctrico
naronés e a deficiente calidade da subministración eléctrica local fai que os
irmáns Freire opten pola construción dunha central hidroeléctrica para o seu
abastecemento. O aproveitamento hidráulico desenvolveuse no río das Forcadas,
no próximo municipio de Valdoviño, por concesión do 2 de xuño de 1956 a favor
de MEGASA dun caudal de 1.200 l/s cun salto de 136,5 m e unha potencia
instalada de 1.320 kW. A enerxía eléctrica xerada na central transportábase
directamente mediante unha liña eléctrica aérea ás instalacións da empresa en Xuvia.
A central hidroeléctrica das Forcadas conectaríase
posteriormente coa rede eléctrica de Fuerzas Eléctricas del Noroeste (FENOSA),
cando esta última empresa ampliou as súas instalacións e puxo en funcionamento
os saltos do Eume (setembro de 1960) e de Belesar (setembro de 1963).
O 4 de decembro de 1997 falecía don Bartolomé Freire Lago, coñecido polos seus próximos como Bartuco, quen sesenta e catro anos antes iniciase unha aventura empresarial da que MEGASA, empresa de fundición punteira en España a que se lle outorgase a Medalla de Prata de Galicia en 1996, é sen dúbida o seu maior éxito, e a Central Hidroeléctrica das Forcadas, ou de Ferrerías, un modesto pero brillante complemento e exemplo actualizado das posibilidades de recuperación do patrimonio industrial.
Construcción:
Abandono:
Descrición:
A obra de toma da central localízase unhas decenas de metros augas embaixo da presa do encoro que fornece a Ferrol e bisbarra. Esta presa construíuse sobre o río das Forcadas no lugar onde desemboca un dos seus afluentes, o río Donelle; o encoro contaba inicialmente cunha capacidade de 8 Hm3 (ampliouse ata 11 Hm3 en 1980) e a súa posta en servizo alterou de maneira tan significativa a dinámica fluvial augas embaixo da presa e as condicións de funcionamento e explotación da central de MEGASA que a empresa clausurou a central hidroeléctrica das Forcadas en 1965; a súa produción media anual era entón duns 3.100 MWh.
Desde a obra de toma desenvólvese unha canle de case tres quilómetros de lonxitude, cun tramo intermedio de cerca de setecentos metros en túnel. A canle ten unha capacidade de dous mil litros por segundo e finaliza na cámara de carga de que arrinca a tubaxe forzada que alimenta ás máquinas hidráulicas da central, uns cento trinta e sete metros máis embaixo, á beira esquerda do río das Forcadas.
O edificio da central eléctrica encóntrase no lugar de Ferrerías (Valdoviño), moi próximo á estrada Ferrol-Cedeira. É de estrutura rectangular, cunha gran sala en que se dispón os dous grupos turbina-alternador coa que está actualmente equipada. A empresa “Hidrospan, S.A.”, que puxo de novo en funcionamento a central na década de 1980, tivo a sensibilidade e o acerto de conservar nesta sala a primitiva turbina instalada en 1961. Sobre a sala principal sitúase a vivenda do operador da central, que despois da automatización encóntrase en desuso. Na fachada norte do edificio e formando parte del encóntrase adosado o local que alberga as instalacións eléctricas de control e interconexión coa rede eléctrica xeral.
A central devolve as augas ó río das Forcadas no xa citado lugar de Ferrerías, moi preto de onde ten lugar a súa desembocadura no extremo esquerdo da grande e fermosa praia de Vilarrube, no fondal da encantadora ría de Cedeira.
Ó abeiro da Lei de Conservación da Enerxía realizáronse desde principios da década de 1980 diversos estudos para a recuperación, rehabilitación e posta en explotación de antigas centrais hidroeléctricas abandonadas ou fóra de servizo. Unha das centrais estudadas foi a das Forcadas, tamén identificada como Ferrerías, cuxa rehabilitación se acometía en 1985 pola xa citada empresa “Hidrospan, S.A.”, con financiamento da “Sociedade para o Desenvolvemento Industrial de Galicia” (SODIGA) e baixo a razón social “Hidroeléctrica del Forcadas, S.A.”.
Tras un coidadoso estudo das posibilidades de aproveitamento dos caudais sobrantes do encoro das Forcadas, optouse por unha dotación de 1 m3/s para un salto bruto de 137 m. Finalizadas as obras de rehabilitación das instalacións, o 9 de xuño de 1987 asinábase a acta de posta en marcha da vella central, con 1.310 kW de potencia nominal e dous grupos turbina-alternador cun total de 1.967 kW instalados nunha turbina Francis de 1.310 kW e unha turbina Pelton de 657 kW. A produción rexistrada no ano 1999 foi de 6.489 MWh.
Tempo de uso:
Sistema de produción:
Emprego:
Referencias Bibliográficas:
Carmona Badía, X., 2009, “Bartolomé Freire Lago (1904-1997)”,
Empresarios de Galicia, vol. 2, Xoán
Carmona Badía (coord.), Centro de Investigación Económica e Financeira (CIEF) e
Fundación Caixa Galicia, Coruña, p. 522-543. ISBN 978-84-96982-37-6.
Carmona Badía, J., y Nadal Oller,
J., 2005, El empeño industrial de
Galicia. 250 años de historia, 1750-2000, Fundación Pedro Barrié de
Fernández Negral, J., 1991, Forxas hidráulicas, mazos ou machucos no norte galego. Arquitectura,
síntese histórica, e análise do artilugio mecánico, Cadernos do seminario
de Sargadelos, Ediciós do Castro, O Castro, Sada, Coruña. ISBN 84-7492-533-9.
Minicentrales
hidroeléctricas, 1989, Gestión
Energética de Galicia, S.A. (GESTENGA), Consellería
de Industria, Comercio e Turismo da Xunta de Galicia, Santiago de
Compostela.
Prados de
Prados de
Respuestas Generales del Catastro del Marqués de
Índice de mapas e planos:
Localización no Mapa Topográfico Nacional 1:25.000: Folla 7-I Cedeira // Fuso 29 / X 574,19 / Y 4.831,61