123 Azucreira de Padrón
- Provincia: A Coruña
- Concello: Padrón
- Parroquia: Santa María de Iria
- Lugar: Iria
- Dirección: Non procede
- Coord. Xeográficas - Latitude: 42.74813095347747
- Coord.Xeográficas - Lonxitude: -8.65596055984497
- Coordeadas UTM: Huso 29 // X 528,60 / Y 4.733,11
- Clasificación: Fabricación de azucre
- CNAE: 10.81 Fabricación de azúcar
- Tipoloxía: Refinación de remolacha
- Comarca: Sar
- Marco Xeográfico: Veiga do Sar
- Ámbito: Periurbano
- Acceso: Na estrada nacional N-550 Coruña-Tui, a pouca distancia da vila de Padrón, pasada a Colexiata de Iria en dirección Santiago de Compostela, atópase na banda esquerda o pequeno edificio residencial que é o único que queda do complexo azucreiro.
Tipo de propiedade:
Visitable:
Historia:
Tralo triunfo da Revolución
Francesa no verán de 1789, as monarquías europeas, a través dunha sucesión de
alianzas, loitaban contra a difusión das ideas revolucionarias e o
expansionismo da República Francesa que culminará con Napoleón en 1812. No
axitado período vivido por Francia entre 1793 e 1797 coa primeira guerra de
coalición (Gran Bretaña, Rusia, Prusia, Austria España, Portugal e algúns
príncipes alemáns) unha das innovacións máis notables relacionada coas guerras
libradas naquel período foi o desenvolvemento da industria francesa da
remolacha azucreira, para substituír o azucre das Indias Occidentais cuxa
subministración fora interrompida polo bloqueo británico dos portos franceses
ordenado por William Pitt “o Mozo”, primeiro ministro do rei Jorge III.
A industria remolacheira así
nacida en Francia –aínda que fosen Prusia e o Imperio Austrohúngaro quen máis
desenvolvésena nos anos centrais do século XIX– foi para moitos autores a
primeira industria agroalimentaria moderna, que esixía a transformación do
sistema de cultivos dun medio moi amplo, substituíndo os produtos existentes
por un novo –a remolacha– destinado exclusivamente á venda, ó tempo que a
planta esixía un uso intensivo de fertilizantes, o que en conxunto significaba
un impulso moi forte á integración mercantil da agricultura.
A primeira fábrica de azucre de
remolacha que houbo en España foi promovida por don Juan López-Rubio y Pérez co
nome de "Ingenio de San Juan" e construída e posta en funcionamiento
en 1882 na veiga de Granada, e iría seguida poucos meses despois pola
"Azucarera de Santa Isabel", en Alcolea (Córdoba). Eran industrias
pouco competitivas, xa que contra 1889 o custe do quilogramo de azucre española
era de setenta céntimos de peseta, fronte os vinte e oito céntimos da industria
alamana.
Uns cen anos despois da primeira
guerra de coalición absolutista contra a Francia revolucionaria e do
desenvolvemento da industria da remolacha azucreira, no ano 1898 España perdía,
despois dunha curta guerra cos Estados Unidos de América do Norte, as súas
últimas colonias en Ultramar. Desta perda a máis importante será a das illas
caribeñas de Cuba e Puerto Rico.
Estas dúas illas, e en particular
Cuba (entón o maior produtor mundial de azucre de cana), producían o azucre
necesario para fornecer o mercado da España continental. Coa independencia de
Cuba, España perdía a súa produción de azucre, que pasaba a ser un produto de
procedencia estranxeira e polo tanto gravado por un alto arancel á súa
importación.
Nesta situación, finalizada coa
independencia da colonia caribeña a subministración privilexiada do azucre
cubano de que dispuña o país, algúns empresarios viron na produción de azucre
en España unha boa oportunidade para emprender un negocio que lles reportaría
grandes beneficios, investindo nel os capitais repatriados coa súa saída de
Cuba. Con tales perspectivas, numerosas empresas azucreiras creáronse entón en
España, nunha febre expansiva descontrolada do cultivo de remolacha e da
construción de refinarías azucreiras que pronto fixo desbordar a oferta e levou
ao cabo de pouco tempo ó peche dunha significativa parte delas.
Ás poucas refinarías existentes en
España antes da crise colonial, pronto uníronse outras novas. Entre 1899 e 1900
púñanse en marcha oito novas fábricas que sumaban unha capacidade máxima para
tratar 2.775 toneladas de remolacha ó día (en Spreckies, California, a maior
azucreira do mundo entón era capaz de tratar 3.000 toneladas de remolacha ó
día). Entre 1900 e 1901 inaugurábanse outras dezaseis refinarías, cunha capacidade
total de 6.075 t/día, e entre 1901 e 1902 eran outras sete as que se sumaban,
cunha capacidade de procesado de 2.450 t/día de remolacha. Con este desaforado
crecemento, no ano 1902 xa funcionaban en España máis de corenta refinarías de
remolacha azucreira.
Nos seus primeiros anos de
funcionamento moitas destas fábricas ofreceran grandes ganancias, pero pronto o
mercado español viuse incapaz de absorber tan desproporcionada oferta de
azucre: en decembro de 1901 había unha produción de 78.875 toneladas de azucre,
das que unhas 30.000 toneladas carecían de posibilidades de venda e as
compañías azucreiras españolas perdían cinco céntimos de peseta por cada
quilogramo de azucre vendido. Nese mesmo ano cultiváronse 120.000 hectáreas
destinadas a remolacha, e as fábricas empregaban a uns 20.000 obreiros.
A pesares das perdas, a produción
seguiu aumentando (do mesmo xeito que os stocks), chegándose a producir no ano
1903 a cifra de 116.579 toneladas de azucre. O exceso de produción en España,
coa conseguinte caída dos prezos e a feroz competencia, xunto a escaseza de
materia prima e as dificultades de aprovisionamento e os baixos rendementos nos
procesos industriais, levou á concentración da produción nas fábricas máis
eficientes e ó peche das que o eran menos.
De tódalas factorías azucreiras
que decidiron instalarse en España trala perda das últimas colonias
ultramarinas, dous fixérono nunha bisbarra en que se cultivara tradicionalmente
o liño, cuns requirimentos de clima e solo semellante ós da remolacha que agora
se quería aclimatar. Unha, a Sociedade Anónima Azucreira Galega (constituída na
Coruña en 1899, cunha capital de tres millóns e medio de pesetas) establecería
a súa fábrica no lugar de Portas, a un quilómetro de Caldas de Reis. A outra, a
Sociedade Anónima Azucreira de Padrón (constituída en Madrid, tamén en 1899,
con tres millóns de pesetas de capital e escasa presenza galega) ergueríase na
veiga de Iria, nas proximidades de Padrón e á beira da liña ferroviaria que
unía Santiago con Pontevedra. Tras acumular grandes perdas, a azucreira de
Portas clausurábase en 1904, e a de Padrón facíao en 1907.
Ademais destas dúas refinarías que
se instalaron en Galicia, tamén se pretendeu a instalación de cadansúa
azucreiras na Caeira-Poio e en Pontecesures, proxecto que partía da compañía
constituída para tal efecto en febreiro de 1899 na cidade de Barcelona. Incluso
a casa comercial de Pontecesures "Vda. e Fillos de José Sierra",
levou a cabo no ano 1900 unhas probas de refinado para a obtención de azucre de
remolacha, que resultaron satisfactorias.
Descrición Xeral do Entorno:
Construcción:
Abandono:
Descrición:
Unha actividade que concitou grandes expectativas,
e que non chegou a conformalas, foi a fabricación de azucre de remolacha na
veiga de Padrón, unha industria que se mantivo durante uns poucos anos e con serias
dificultades para subsistir. A “Sociedad Anónima Azucarera de Padrón” inicia a
súa vida empresarial o 29 de novembro de 1899. En febreiro do mesmo ano
constituírase no veciño concello de Pontecesures a sociedade “Azucarera Gallega”,
promotora da azucreira de Portas. Na de Padrón, o Consello de administración,
presidido por D. Alfonso Osorio de Moscoso y Osorio de Moscoso, Duque de
Terranova, estaba integrado por D. Augusto Comas e Blanco como vicepresidente,
D. Carlos Pazos Varela como xerente, e D. Teófilo Benar i Segnier, D. Eduardo
Gasset Chinchilla, D. Saturnino Calderón Ceruelo, D. José Roig i Domas e D.
Marcelino Varela Artime como vocais.
A Azucreira,
fortemente vinculada á persoa de Alfonso Osorio de Moscoso por ser o verdadeiro
artífice da súa construción e posta en funcionamento, foi inaugurada
oficialmente o 15 de novembro de 1901, segundo recollía
O Faro de Vigo na súa edición do día seguinte. Non pode
sorprender a elección do momento, tal vez si a do lugar, tendo en conta que
esta industria gozaba dunha forte protección fronte ó exterior e nela era
posible obter cuantiosos beneficios. A erección da Azucreira garda relación coa
etapa final do imperio español, que remata coa perda de Cuba e Puerto Rico.
Intentábase agora substituír o azucre cubano polo de produción propia a partir
do cultivo de remolacha.
Aínda que a constitución da sociedade data do ano
1899, non será ata o mes de novembro do ano seguinte cando figure na
Declaración de Altas da Contribución Industrial e de Comercio. Nese momento se
lle asignan as actividades de “fábrica de azucre de remolacha con doce
difusores de corenta e dous hectolitros cada un”, “fábrica de refinación de
azucre con nove turbinas” e unha “fábrica de luz eléctrica que produce cento
catorce quilovatios de termo medio de produción eléctrica diaria destinada ó
uso exclusivo da fábrica de azucre”.
No mes de xullo do ano 1903 rexístrase a nome da
sociedade outra instalación consistente nun taller de reparacións que dispón
dun torno “e un trade movido por gas e unha máquina de tradear movida a man”. No
mesmo que no caso da azucreira de Portas, a maquinaria importouse directamente
de Alemaña e a mesma procedencia tiña o persoal técnico encargado de supervisar
a posta en funcionamento da fábrica.
A sociedade adquiriu terreos na parroquia de Iria
que abarcaban unha extensión de 5,98 hectáreas situadas xunto á liña de
ferrocarril. A materia prima, a remolacha, na súa maior parte procedía de
Aragón, cunha pequena representación de produción remolacheira local, xa que os
campesiños padroneses mostrábanse receosos ante o seu cultivo debido á crenza
de que a remolacha queimaba os terreos; e por outra banda un cultivo
“comercial” como o da remolacha azucreira tiña dificultades para inserirse
nunha agricultura aínda asentada no que se coñece como “policultivo de
subsistencia”.
Nesta difícil situación do aprovisionamento, a
fábrica puido manter a súa produción grazas ós envíos de materia prima
procedentes das grandes plantacións aragonesas da Baronesa da Joyosa, sogra do
Duque de Terranova, quen fora verdadeiro impulsor da azucreira; tais envíos víanse
favorecidos pola facilidade de acceso ó ferrocarril. A fábrica viviu unha serie
de dificultades á morte do seu principal artífice, o que acabaría levándoa o
cesamento da súa actividade, xa no ano 1904.
Coa finalidade de regular a competencia entre
produtores creouse no ano 1903 a “Sociedad General Azucarera”, na que non se
integraron todas as fábricas españolas, pero si a de Padrón, creándose así unha
forte competencia entre os dous grupos azucreiros españois, que finalmente tivo
como resultado unha importante redución do prezo do azucre e as dificultades de
moitas empresas para manterse en funcionamento, como foi o caso da azucreira de
Padrón, que desaparecía como sociedade no ano 1907 tras acumular grandes
perdas.
Desta maneira a azucreira de Padrón,
ó contar con pouca materia prima dispoñible e ter uns rendementos en sacarosa
moi baixos no seu proceso produtivo, acababa a súa curta vida industrial ó non
poder competir na nova situación do mercado azucreiro en España. As
instalacións fóronse abandonando e a maquinaria trasladouse en 1912 a La Puebla de
Híjar (Teruel), onde se construíu unha nova fábrica de azucre da “Sociedad
General Azucarera” próxima ás grandes áreas dos cultivos remolacheiros.
Cando Eugenio Carré Aldao escribe para a Xeografía
do Reino de Galicia na segunda metade da década de 1920 constata que “cando a
implantación da industria remolacho-azucreira, foi Padrón punto elixido para
montar unha excelente refinaría, pero deixou de funcionar ó formarse o trust”.
Lembremos que a creación de diversas fábricas azucreiras nos anos finais do
século XIX, obedecendo ó intento de substituír a produción de azucre de cana de
procedencia cubana polo azucre de remolacha, deu lugar a unha situación de
sobreprodución de azucre, que superaba sobradamente a demanda española, coa
conseguinte caída dos prezos.
No 1927, nun artigo
publicado na revista Eco de Galicia da Habana, José Cardós denunciaba que “Quen
queira que por ferrocarril faga un percorrido desde Pontevedra a Santiago,
poderá ver próximo á vía do tren dous magníficos edificios en estado ruinoso
que por un exceso de amor propio e falta de compenetración entre os seus
propietarios e os agricultores desta rexión fai que os elementos cos seus
efectos destrutores vaian ós poucos facéndoas desaparecer ata que non queden
nin os cimentos, cando precisamente, puideran ser dúas fontes de ingresos que
por si soas abóndanse para proporcionar o benestar a unha moi extensa bisbarra.
Estas son: as azucreiras de Caldas e de Padrón”. O edificio da primeira serviu
como almacén dunha explotación agraria nos anos seguintes á guerra civil
española, mentres que as instalacións desta última acabaron sendo utilizadas
durante a posguerra como campo de concentración para presos políticos.
Segundo recóllese no
traballo realizado por Xesús Costa e Xesús Santos, entre decembro de 1937 e o
abril de 1939, os terreos da antiga azucreira de Iria Flavia convertéronse nun
campo de concentración por que pasaron uns tres mil prisioneiros do exército
franquista, algúns dos que terían que quedar enterrados no camposanto de Iria.
A maior parte dos presos chegaron directamente por ferrocarril, aínda que
algúns foron enviados por barco ata Vilagarcía e de alí ata Padrón por tren.
Dous foron alí colectividades destacadas: os asturianos chegados ao principio
da guerra tras a ocupación de Asturias, e os cataláns represaliados –xa en 1939-
trala caída de Barcelona. Por suposto, foron tamén moitos os presos galegos, en
especial da bisbarra compostelá.
De todo o complexo
azucreiro padronés, só o pequeno edificio residencial conservouse, e está sendo
rehabilitado polo concello padronés.
Tempo de uso:
Sistema de produción:
Recepción da remolacha, pesado e control de calidade.
Lavado da remolacha, eliminación de terra, follas,
herbas, etc.
Difusión para extracción da sacarosa da remolacha e
separación da polpa e do zume de dilución.
Depuración dos zumes.
Evaporación para a concentración do xarope.
Filtración do xarope e cristalización con separación da
melaza.
Secado e almacenamento (granel e bolsas).
Envasado, expedición e distribución.
Actividades laborais:
Emprego:
Materias Primas:
Produtos Elaborados:
Distribución e comercialización:
Referencias Bibliográficas:
Azucarera
Ebro Agrícolas, S.A., 1998. La industria azucarera en España. Madrid: Azucarera Ebro Agrícolas, S.A.
Cardwell, D.,
1996, Historia de la tecnología,
Alianza Editorial, Madrid. ISBN 84-2062-847-6.
Carmona
Badía, J., y Nadal Oller, J., 2005, El
empeño industrial de Galicia. 250 años de historia, 1750-2000, Fundación
Pedro Barrié de la Maza, Coruña. ISBN 84-95892-38-3.
Carré Aldao, E., 1928. “Provincia de La
Coruña”, Geografía General del Reino de
Galicia. Francisco Carreras Candi (dir.), trece volúmenes, Barcelona: Editorial
Alberto Martín, reedición facsimilar en 1980, Ediciones Gallegas,
Costa Rodil, X.; Santos Suárez, X.,
2007. Galiza na guerra civil. Campos de concentración de Muros, Padrón, A
Pobra e Rianxo. Santiago de Compostela: Concellos de Rianxo e A Pobra do
Caramiñal.
Freire Esparís, M.P., 2005. La formación del tejido manufacturero en una comarca litoral de la
provincia de A Coruña: Padrón, 1850-1950. Santiago de Compostela:
Universidad de Santiago de Compostela.
Seijas Llerena, D., 2005. “Un caso de
demografía industrial de principios del siglo XX: las comarcas de Caldas y O
Ullán pontevedrés entre los años 1899 y 1921”. Congreso de Historia Económica, Sesión: Demografía Empresarial,
Santiago de Compostela: Universidad de Santiago de Compostela.
Soutelo
Vázquez, R., 2009, “Laureano Salgado (1847-1930)”, Empresarios de Galicia, vol. 2, Xoán Carmona Badía (coord.), Centro
de Investigación Económica e Financeira (CIEF) e Fundación Caixa Galicia,
Coruña, p. 196-221. ISBN 978-84-96982-37-6.
Tettamancy Gastón, F., 1900: Apuntes
para la Historia Comercial de La Coruña. Edición facsímil de 1994. A
Coruña: Ayuntamiento de A Coruña.