142 Cargadoiro de Porto Estreito
- Provincia: Lugo
- Concello: Ribadeo
- Parroquia: Santa María de Vilaselán
- Lugar: A Torre
- Paraxe: O Cargadoiro
- Coord. Xeográficas - Latitude: 43.54489320386503
- Coord.Xeográficas - Lonxitude: -7.036764621734619
- Coordeadas UTM: Fuso 29 // X 658,58 / Y 4.823,21
- Clasificación: Auxiliar da industria extractiva
- CNAE: 09.90 Actividades de apoio a outras industrias extractivas (Cargadoiro de minerais de ferro: Magnetita Fe2O4 con Hematites Fe2O3
- Tipoloxía: Cargadoiro de mineral
- Comarca: A Mariña Oriental
- Ámbito: Periurbán
- Acceso:
Unha vez en Ribadeo, onde estiveran oficinas e talleres do ferrocarril de Vilaoudriz, é doado seguir o vello percorrido da liña en dirección ó Castelo de San Damián, a pouco máis de un quilómetro da vila e ó sur do cal atoparemos os restos do cargadoiro de mineral das minas de Vilaoudriz, recuperados polo Ministerio como lugar de lecer e inaugurados no ano 1997.
Tipo de propiedade:
Visitable:
Historia:
Famosas en Galicia foran as minas
de Vilaoudriz, na marxe dereita do río Eo, parroquia de Santiago de Vilaoudriz,
en A Pontenova (Lugo). Cun couto mineiro no que xa se traballaba en 1866 e tras
uns estudos xeolóxicos previos da bacía do Eo ordenados polo enxeñeiro bilbaíno
Julio de Lazúrtegui González, as minas de Vilaoudriz, cunha avaliación de dous
millóns e medio de toneladas de mineral de ferro, foran denunciadas en 1894,
outorgándose a concesión mineira o 28 de xullo de 1895.
En 1897 a sociedade bilbaína
“Sucesores de J.B. Rochet y Compañía” interesouse pola concesión e por fin o 17
de marzo de 1900 quedaba constituída a “Sociedad Minera de Villaodrid”,
iniciándose a explotación a gran escala das minas no ano 1903, chegando a
empregar ata unhas catrocentas persoas.
O mineral extraído exportábase á
Alemaña e Inglaterra, aproveitando inicialmente as instalacións portuarias de
Viveiro malia estar a grande distancia da explotación e supoñer un transporte
custoso amais de complicado.
Mirando pola redución dos custos e
ó seren practicamente inexistentes outras infraestruturas de transporte na
comarca, a empresa proxectou construír trinta e catro quilómetros de
ferrocarril de vía estreita desde Vilaoudriz ata un depósito de carga habilitado
no porto de Ribadeo para resolver eficazmente o carrexo do mineral dende as
minas ata o embarque marítimo.
Consonte a lei especial do 17 de
abril de 1900, autorizarase ó goberno da nación para outorgar concesión a favor
da “Sociedad Minera de Villaodrid” do ferrocarril de vía estreita dende A Ponte
Nova (Puente Nuevo, en Villaodrid) ó cargadoiro de Porto Estreito (Puerto
Estrecho, en Ribadeo), axustada ó prego de condicións particulares aprobadas
por Real Orden de 23 de marzo de 1891, aceptadas polo Presidente do Consello
de Administración da Compañía, don Julio de Lazurtegui, e definitivamente outorgada o 14 de xuño de 1901.
O 10 de abril de 1903 o primeiro
tren de mineral percorría á liña, aínda que a inauguración oficial e a do
servizo de viaxeiros non tivera lugar ata o 4 de agosto de 1905, unha vez que
se completaran os edificios, a liña telefónica, o depósito e os talleres, xunto
coas probas de resistencia do cargadoiro e do embarcadoiro de Porto Estreito,
en Ribadeo.
A primeira partida de mineral
embarcárase o 18 de abril de 1903 no vapor “Colina”, e subministrárase no ano
1903 un total de 66.320 toneladas en corenta e tres vapores, 101.216 toneladas
en 1904 e 126.495 toneladas en 1905. En 1905 o ferrocarril transportara tamén
2.000 toneladas de carbonato de ferro calcinado procedente da “Mina Recogida”,
que tiña o bilbaino Juan Santisteban en Vega de Ribadeo.
Dos minerais extraídos, o
hidróxido (a variedade rubia) embarcábase segundo saía dos labores, namentres
que o carbonato precisaba de calcinación previa (para eliminar a auga e o ácido
carbónico e pasar a óxido ferroso ou férrico). O cargadoiro de Ribadeo tiña
unha capacidade de 100 toneladas á hora e nas minas chegaran a alcanzarse
producións medias anuais de cento oitenta mil toneladas. Consonte Hernández
Sampelayo, a “Sociedad Minera de Villaodrid” habería arrigado un millón e
novecentas mil toneladas entre 1904 e 1928.
Os anos da Primeira Guerra Mundial
(1914-18) foron moi complicados ó pecharse o acceso o mercado alemán e
encarecerse moitísimo os fretes cara o mercado inglés, así que a actividade
redúcese ó mínimo e os embarques no porto de Ribadeo véñense abaixo, con fortes
conflitos obreiros nas minas e no porto, chegando á paralización das minas e a
supresión dos trens de viaxeiros, tendo mesmo que alugar tres locomotoras á
“Sociedad Carbones y Transportes” e cen vagóns que pasaran temporalmente o
“Ferrocarril de La Robla”.
Finalizada a guerra, a abundancia e
baratura de chatarra naqueles anos fai evolucionar a produción de aceiro dos
sistemas ácidos, que precisan minerais de maior pureza, ós sistemas básicos,
que permiten mesmo un 70% de ferros vellos combinados coas menas –fosforosas ou
non– na carga dos fornos Siemens-Martin, o que vai afectar gravemente á demanda
de minerais fosforosos. Xa que logo, as minas de Vilaoudriz, o mesmo que o
resto das minas galegas de ferro, xa non se recuperan da súa decadencia e
encaran os seus derradeiros días.
Entre 1918 e 1919 houbo certa
reactivación do laboreo na mina, porén as dificultades foron aumentando de aquí
en adiante, tanto pola competencia do transporte por estrada como polos
incrementos salariais estabelecidos por Real Orden de 3 de marzo de 1919.
Na procura de garantir os fretes,
a compañía mineira adquirira unha serie de vapores (Villaodriz, Algorteño,
Arriluce) cos que continuara exportando mineral, aínda que as minas
permanecerían inactivas entre xuño do 1922 e setembro do 1923, tralo que se
alugarían de novo tres locomotoras Borsig e os correspondentes vagóns.
Á vista das crecentes
dificultades, a sociedade propietaria da liña tentara, sen éxito, que parte das
súas infraestruturas ferroviarias foran aproveitadas no proxecto do ferrocarril
Ferrol-Xixón, facilitando o enlace co cargadoiro tanto dende Ferrol coma dende
Xixón.
No marco da Guerra Civil española
os servizos ferroviarios entre Vilaoudriz e Ribadeo suspendérase entre o 18 de
xullo do 1936 e o 2 de abril de 1938. Neste último ano de 1938 o grupo xermano
Krupp Montana fixérase cargo da explotación das minas, pero despois dun
temporal incremento na explotación voltaran na posguerra a decaer na súa
actividade.
O 15 de xuño de 1942 se
restablecería a circulación de pasaxeiros, previa a remodelación de parte da
liña que se atopaba daquela en moi deficiente estado. Como consecuencia dun
informe emitido en 1952 pola “División Inspectora e Interventora de las Compañías
de Ferrocarriles de Vía Estrecha” sobre o mal estado do servizo, se suspendería
en 1956 o transporte de minerais, chegando á resolución do contrato de
concesión e ó levante da liña consonte un informe do 26 de outubro de 1959.
O peche da liña tivo lugar o 24 de
maio de 1964, pasando ó Estado en 1965. Transferida despois á entidade
“Ferrocarriles de Vía Estrecha” (FEVE) foi definitivamente clausurada no ano
1968.
Afortunadamente para todos nós, os
fornos de calcinación de mineral das minas de Vilaoudriz e a estación do
ferrocarril de A Pontenova, xunto co cargadoiro de Ribadeo foran recuperados entre
1989 e 1997, e son xa parte visible do patrimonio industrial da nosa terra.
Construcción:
Abandono:
Descrición:
Para o emprazamento do cargadoiro
localizouse na marxe esquerda da ría de Ribadeo unha enseada que tivera
profundidade dabondo para o fondeo seguro dos buques de transporte do mineral.
O lugar elixido, coñecido hoxe como O Cargadoiro, localízase a pouco menos de
dúas centenas de metros o sur do Castelo de San Damián.
O cargadoiro consistía nuns túneles
de carga cunha capacidade de cinco mil toneladas para a recepción do mineral
que chegaba nas vagonetas do ferrocarril dende as minas de Vilaoudriz.
Un sistema de dobre vía de ida e volta
dende os túneles de carga ata o extremo do cargadoiro, facilitaba o transporte
do mineral nunhas vagonetas basculantes que, xa no final do cargadoiro e en
voadizo sobre o mar, descargaban directamente nas bodegas dos buques que alí fondeaban
para recoller o mineral e transportalo ós portos de destino.
O cargadoiro de Porto Estreito, do
tipo chamado “cantilever” ou viga voadiza, estaba formado por dous tramos
metálicos de vinte e dous metros cada un sobre piares de fábrica, cunha parte final
voada de trinta e dous metros.O sostén da viga viña garantido por unha
estrutura triangular superior de celosía metálica riostada.
A pequena liña ferroviaria do
cargadoiro tiña uns noventa metros de lonxitude e unha capacidade máxima de
carga de dúas mil toneladas de mineral nunha xornada de vinte e catro horas, en
buques que tiñan unha capacidade dunhas seis mil toneladas.
O cargadoiro fora construído
consonte o proxecto de Luis Torres Vidosola, auxiliado polo enxeñeiro de
camiños José Ponte e o enxeñeiro industrial Ramón Gortázar. O subministrara a empresa
bilbaína “Talleres de Miravalles”, cun custe de seis mil pesetas a tonelada, e
a construción leváraa a cabo a tamén bilbaína “Chávarri, Petrement y Cía.”.
O primeiro tren de mineral ata o
cargadoiro circulara o 10 de abril de 1903 e o 18 do mesmo mes o vapor “Colina”
despachaba o primeiro transporte. En total, no ano 1903 foran corenta e tres os
vapores os que embarcarían 66.320 toneladas. Os fretes subirían a 101.216 t en 1904 e
126.495 t en 1905.
O cargadoiro de mineral de Porto
Estreito foi desmontado e vendido como chatarra na década de 1970, e non hai
moitos anos recuperado como miradoiro polo Ministerio de Medio Ambiente coa
construción dunha réplica en madeira que se inauguraba no ano 1997.
Referencias Bibliográficas:
Blas Ordóñez, G.,
2005. El ferrocarril Villaodrid-Ribadeo.
Castropol: Sociedad Asturgalaica de Amigos del País. ISBN 978-84-934443-1-0.
Carmona
Badía, J., y Nadal Oller, J., 2005, El
empeño industrial de Galicia. 250 años de historia, 1750-2000, Fundación
Pedro Barrié de
Cueto y
Noval, R. del, 1928, La minería de la
región gallega, reproducción facsimilar por
Gómez
Martínez, J.A., 1999. El ferrocarril
Ferrol-Gijón. Gijón: Trea. ISBN 84-95178-29-X.
Hernández
Sampelayo, P., 1922, Hierros de Galicia,
tomo I, Gráficas Reunidas, Madrid.
Hernández
Sampelayo, P., 1931, Hierros de Galicia,
tomo II, Gráficas Reunidas, Madrid.
Hernández
Sampelayo, P., 1934, Geología gallega
(Discurso de ingreso en
Hernández
Sampelayo, P., 1935, Hierros de Galicia,
tomo III, Gráficas Reunidas, Madrid.
Lombardero Rico,
C., 2006. O porto comercial de Ribadeo nos séculos XIX e XX. A Escola de Náutica e
Comercio. Castropol:
Sociedad Asturgalaica de Amigos del País. ISBN 978-84-934443-3-4.
La minería de Galicia, 1991, Dirección Xeral de
Industria de
Mirre,
J.C., 1990, Guía dos minerais de Galicia,
Galaxia, Vigo. DL VG-328-1990. ISBN 84-7154-729-5.
Nárdiz Ortiz, C., 1992. El territorio y los caminos en Galicia. Planos históricos de la red
viaria. Prólogo de José Antonio Fernández Ordóñez, Coordinación y diseño de
Juan Lara Coira, Colección de Ciencias, Humanidades e Ingeniería, Colegio de
Ingenieros de Caminos, Canales y Puertos, Madrid. ISBN 84-380-0066-5.
Peris
Torner, J., 2007. “Ferrocarril de Villaodrid a Ribadeo”, Ferrocarriles de España [en línea]. Disponible en Internet: http://www.spanishrailway.com [Último acceso 12 de octubre del 2010].
Ramos
Martínez, A.; Álvarez-Campana Gallo, J.M., 2010: “Del paisaje industrial al
cultural: la transformación del paisaje desde el siglo XIX a la actualidad de
la industria minera del hierro en la provincia de Lugo”. Patrimonio Industrial y Paisaje, Actas del Quinto Congreso para la Conservación del Patrimonio
Industrial y de la Obra Pública en España. Miguel Ángel Álvarez Areces
(coord. y ed.), Gijón: TICCIH España, p. 393-396. DL AS-3.149-2010. ISBN 978-84-936996-9-7.
Rodríguez Bugarín, M., y Nárdiz Ortiz, C., 1996. El ferrocarril en el noroeste de España,
Universidade da Coruña y Fundación de
Wais San Martín, F., 1967. Historia general de los ferrocarriles españoles, 1830-1941, 2ª ed.
1974, Editora Nacional, Madrid.
Índice de mapas e planos:
Localización no Mapa Topográfico Nacional
1:25.000:
Folla 10-III Ribadeo // Fuso 29 // X 658,58 / Y 4.823,21