151 Factoría de Caneliñas
- Provincia: A Coruña
- Concello: Cee
- Parroquia: Santiago de Ameixenda
- Lugar: Gures
- Paraxe: Caneliñas
- Coord. Xeográficas - Latitude: 42.914744969263154
- Coord.Xeográficas - Lonxitude: -9.155548810958862
- Coordeadas UTM: Fuso 29 / X 487.295,93 / Y 4.751.356,51
- Clasificación: Factoría baleeira
- CNAE: 10.21 Procesado de peixes, crustáceos e moluscos (Cetáceos, nomeadamente, baleas) e 10.44 Fabricación de outros aceites e graxas
- Comarca: Fisterra
- Marco Xeográfico: Seo de Fisterra
- Ámbito: Rural
- Acceso: Dende Corcubión collemos a estrada C-550 cara a Cee e continuaremos cara a Ézaro. Unha vez pasada Ameixenda, aproximadamente no quilómetro 34,5 apartaremos á dereita, cara a Gures e Caneliñas, onda chegaremos tras unha forte pendente de algo máis de un quilómetro.
Tipo de propiedade:
Visitable:
Historia:
A historia baleeira en Galicia ten
dúas épocas nidiamente delimitadas: a tradicional ou artesanal, que vai do
século XIII –dende a introdución da actividade no Golfo de Biscaia– ó XVIII; e
a moderna, xa no século XX.
Dende o punto de vista biolóxico
cumpre dicir que na primeira etapa eran os balénidos (balea franca e balea de
Grenlandia), os cachalotes e os xibartes as especies de cetáceos (grandes
peixes) intensamente cazadas, mentres que o foron os rorcuais (azul, común e
norteño) na segunda.
Consonte Valdés Hansen, o primeiro
indicio documentado da pesca da balea remóntase o ano 875 na Normandía e os
termos empregados na designación dos baleeiros, as súas sociedades e pesqueiras
evidencian a orixe ou impronta baleeira escandinava, e máis concretamente,
norueguesa. Os sucesores dos normandos serían os vascos, á súa vez antecesores
dos demais baleeiros do Cantábrico. A introdución e asimilación das técnicas de
construción naval normandas podería ter como referencia na cornixa cantábrica a
vila vasco-gascona de Baiona, onde aparece tamén a primeira cita documentada da
actividade baleeira nesta zona (1059).
O primeiro documento baleeiro en
España aparece contra o ano 1190 no mosteiro de Nájera, nos inicios do proceso
de poboamento do litoral cantábrico: San Sebastián fundárase no 1180 por Sancho
El Sabio, mentres que outras vilas baleeiras igualmente senlleiras, coma Fuenterrabía
(1203), Guetaria (1209) e Motrico (1209), fúndanse moito despois por Alfonso
VIII, mentres que o fóra inda máis tarde a tamén baleeira Zarauz (1237), pero xa
por Fernando III.
A actividade baleeira guipuscoana
vaise estendendo do levante ó poñente, documentándose vía o citado mosteiro de
Nájera, en Santoña (Cantabria) xa no 1190, e en Entrellusa (Asturias) contra o
ano 1232.
A primeira noticia documentada dun
porto baleeiro en Galicia é a do porto de Prioiro (Covas, Ferrol), xa no 1286,
no derradeiro tramo do século XIII, que remite o inicio da súa actividade a
moitos anos atrás, anterior a 1272 e posiblemente contemporáneo coa dos portos tamén
baleeiros de Bares e San Cibrao, aínda que estes non aparezan citados deica o ano
1291.
Xa fora pola perda da importancia
do porto de Prioiro ou por outra razón, xa non volve a aparecer máis ligado a
caza da balea, mentres que Bares e San Cibrao continúan coa actividade baleeira
ata o século XVIII.
Aínda que é posíbel que tamén o
porto de Burela iniciara naqueles tempos a pesca da balea, non se conta con
proba documental anterior ó 1527. E aínda que na Baixa Idade Media tamén
aparece algún indicio documental da actividade baleeira en torno ó cabo Tosto
(pasado Camelle e Aróu, e antes do cabo Vilán), os portos de Caión e Malpica
non se documentan ata o 1530, e o de Camelle no 1559.
A estes portos virían a xuntarse
os de Nois (1605), Rego de Foz ou Masma (1607) e Rinlo (1611), no Cantábrico, e
o de Langosteira-Suevos (1607), no Atlántico. Xa avanzado o século XVII, aínda
que con menor importancia, a actividade comeza en Portocelo e Morás (en ambos
documentada contra 1635) e no XVIII en Foz (1709), Cal Vella en Cangas de Foz
(1714) e Portovello en Augadoce de Forxán (1715).
Nos primeiros tempos, dende o
século XIII ó XV, a actividade baleeira nas costas galegas era desenvolvida
unicamente por pescadores vascos, nomeadamente nos portos cantábricos (San
Cibrao e Bares), e a partires do ano 1530 os pescadores franceses comezan a se
desprazar ós portos galegos atlánticos (Malpica e Caión) por eludir a oposición
dos baleeiros guipuscoanos. A masiva chegada de baleeiros foráneos e a
coincidencia da mingua nas pesqueiras contra 1526 levara ós pescadores locais a
abrir unha fronte contra os franceses e os vascos, acusándoos de contaminar as
augas coa súa actividade facendo desta maneira fuxir á sardiña, protestas que
cesarían cara a 1537, establecéndose en adiante unha paulatina cooperación e
entrada dos galegos no negocio mercantil e pesqueiro.
Avanzando a segunda metade do
século XVI os galegos irían desprazando ós vascos do negocio baleeiro, manténdose
unha certa dependencia humana e material nos portos cantábricos e prescindindo
de calquera participación na captura, aproveitamento e comercialización das
baleas no canto dos portos atlánticos de Malpica e Caión. Xa desde a década de
1550 pódese constatar en San Cibrao, Bares, Caión e Malpica unha certa
actividade baleeira protagonizada polos pescadores, mareantes e mercadores
daqueles portos. No ano 1573 Nicolás Jaspes, mercador asentado na Coruña,
contrataba a once pescadores de San Cibrao e a un mareante coruñés para
establecer en Malpica unha das primeiras armadas netamente galegas para a pesca
da balea.
A finais do século XVI os galegos
tiñan desprazado totalmente ós baleeiros vascos e desenvolveran uns fortes
modelos organizativos, de tipo representativo (concejil) en Malpica e Caión e
mercantil (compañías armadoras) nos portos de Rinlo, Rego de Foz, Nois e Burela,
amais de modelos intermedios nos portos de Bares e San Cibrao.
O meirande protagonismo local, o
descenso nas capturas de baleas e a crise da empresa vasca en Terranova supuxo no
tránsito do século XVI ó XVII a fin das arribadas das embarcacións do leste do
Cantábrico nas costas galegas. Dende aquela a presenza dos vascos vai quedar
limitada a súa contratación polos armadores galegos.
A explotación intensiva da balea
franca ó longo dos séculos, aproveitando mesmo as crías, femias e animais
novos, vai levar á desfeita da especie e case que á súa extinción na segunda
metade do século XVII, podéndoa considerar comercialmente extinta contra o ano
1718, no que se consignan as derradeiras capturas no libro de contas do cabido
de Mondoñedo. E xa na segunda metade do século XVIII todo o aceite de balea e
bacallau que se consumía no norte de España procedía do estranxeiro, cunha
notable sangría económica que levou a recorrer ó saín obtido das cabezas e
vísceras das sardiñas.
Nos máis de dous séculos que van
en Galicia da pesca tradicional da balea á moderna (1718-1924), unicamente os
cetáceos mortos ou moribundos varados na costa serán obxecto de ocasional
aproveitamento polos pescadores locais, así convertidos polo azar en temporais
baleeiros.
Xa nos comezos do século XX, as
innovacións técnicas e a acumulación de recursos financeiros van permitir a
creación de modernas industrias que capturarán na alta mar outras especies
migratorias de grandes cetáceos como os rorcuais, economicamente moi rendibles
pero que rara vez se achegan ás costas.
O sistema produtivo empregado ata
dous séculos antes deixa entón paso á industria baleeira do século XX, que vai
consolidarse coa introdución do canón lanza arpóns, o arpón granada, os barcos
de vapor e as modernas factorías terrestres.
O barco baleeiro de vapor,
primeiro de carbón e de fuel óleo despois (pero sempre con caldeiras de vapor
para evitar a trepidación dos motores), arrombou veleiros e chalupas,
permitindo coa súa maior velocidade e o canón arpoeiro a persecución e caza
sistemática dos grandes mamíferos mariños, os rorcuais, ós que ó insuflarlles
aire cando mortos, levábanse despois flotando ata as factorías terrestres sen
risco de afundimento e perda.
As innovacións técnicas,
desaparecido o interese do aceite como combustible para alumeado fronte a
crecente presenza da luz eléctrica, tiveron o seu necesario complemento coa
diversificación no uso industrial dos aceites animais non só para fabricar
xabón, senón tamén para a elaboración de margarina, glicerina, e lubricantes.
No ano 1914 os noruegueses Lorentz
F. Bruun e Carl F. Herlofson creaban en Madrid a “Compañía Ballenera Española,
S.A.”, que tralo retraso provocado pola Primeira Guerra Mundial vai poñer en
funcionamento contra 1921 a súa primeira factoría española en Getares
(Algeciras, Cádiz) e no mes de novembro de 1924 outra factoría terrestre en
Caneliñas (Cee, Coruña). A factoría de Caneliñas estivo abastecida de cetáceos por
catro vapores baleeiros que se incorporaron progresivamente dende finais do
1924 (o Morote), durante a campaña de
1925 (o Caneliñas, o Galicia, e o William Wilson), e comezos do 1926 (o Leslie). Para o transporte da produción contaba co mercante Blus, que afundiu en Caneliñas en 1925 e
cuxos grandes tanques de almacenamento do aceite foran voltos a instalar no Blus II, un buque similar que o substituíra
tralo sinistro.
Uns meses antes, en xuño, a
compañía tamén norueguesa “A/S Corona” fondeaba na enseada de Barra, o norte da
ría de Vigo un buque factoría, bautizado como Rey Alfonso mentres operou en España, e constituía o 4 de xuño de
1925 a “Sociedad Española Corona”. O buque operaba durante o verán en Barra e
trasladábase a Huelva durante o inverno, xa e que o mal estado da mar
complicaba o traballo nas augas de Galicia dos catro vapores baleeiros que
abastecían ó barco factoría.
A vida das baleeiras norueguesas en
Galicia foi tan curta coma intensa e produtiva, e mentres o barco factoría
marchaba definitivamente da praia de Barra ó rematar a campaña de 1926, a
factoría de Caneliñas pechaba na campaña de 1927.
Trala inseguridade xurídica e
económica propiciadas pola Guerra Civil Española, primeiro (1936-39), e a
Segunda Guerra Mundial, despois (1939-45), reaparecen en Galicia iniciativas
empresariais baleeiras: en 1946 a “Industria Ballenera, S.A.” (IBSA) nas instalacións
norueguesas de Caneliñas (Cee, Coruña); en 1955 os irmáns Massó en Punta Balea
(Cangas, Pontevedra); e xa en 1965, no antigo porto baleeiro de Morás (Xove, Lugo),
tamén promovida polos irmáns Massó.
O 3 de outubro de 1947 José Chas
Rodríguez, que pretendía construír unha factoría baleeira na súa salgadeira de
Razo (Carballo, Coruña), conseguía os dereitos de pesca no norte e noroeste de
España entre Estaca de Bares e a desembocadura do Miño, e a comezos do ano 1948
a totalidade do accionariado da “Industria Ballenera, S.A.” (IBSA) había sido
adquirida por Chas e outros empresarios coruñeses, que decidían potenciar a
factoría de Caneliñas en detrimento da proxectada en Razo e construír ademais
unha fábrica de xabón no Pasaxe (Coruña). O 28 de abril de 1952, a factoría de
Caneliñas obtén a ansiada autorización para dedicarse á actividade baleeira en
Galicia.
Os primeiros barcos de IBSA foran
o Caneliñas e o Temerario, adquiridos en Durban (Sudáfrica) a unha compañía
baleeira a finais de 1950. Viría despois o Lobeiro,
que se dedicaría desde 1955 ó abasto por conta de IBSA da factoría dos Massó en
Punta Balea.
Nos mes de outubro de 1962 Gaspar
Massó adquiría dous barcos, o Carrumeiro
e o Cabo Morás, que a empresa dos
irmáns Massó dedicaría a proporcionar cetáceos á futura factoría que
establecerían en Morás.
O 26 de marzo de 1971 as industrias
baleeiras de “Massó Hermanos, S.A.” establecidas en Punta Balea e en Morás
pasaban a formar parte da “Industria Ballenera, S.A.” (IBSA), inda que a
colaboración entre os barcos e as factorías de ámbalas dúas empresas era xa un
feito anos antes. Comezaba entón a derradeira e máis proveitosa etapa de IBSA
ata o cese da súa actividade industrial contra o ano 1985.
Trala campaña de 1976 se retiraban
do servizo o Caneliñas, o Temerario, e o Cabo Morás, substituídos no verán de 1978 polo Ibsa I, Ibsa II e Ibsa III, vellos barcos noruegueses de
máis de vinte anos remolcados en maio de 1975 dende Aalesund (Noruega) a Marín
(Pontevedra), onda foran reparados antes da súa entrada en servizo. O 27 de
abril de 1980 un atentado dun grupo ecoloxista afundía no peirao comercial de
Marín ó Ibsa I e ó Ibsa II, que quedarían xa para o
despece, sinalando o principio da fin desta actividade industrial na Europa.
Na reunión anual da Comisión
Baleeira Internacional de 1982 en Brighton (Reino Unido), acordábase o estabelecemento
dende o 1 de xaneiro de 1986 dunha moratoria que suporía o final da actividade
baleeira en Galicia, e por ende, das últimas factorías baleeiras europeas,
tralo peche da de Skjelnan (Noruega) en 1971, ó que seguiría Morás (1976),
Punta Balea (1983) e, finalmente, Caneliñas (1985).
Construcción:
Abandono:
Descrición:
A primeira factoría baleeira
moderna de Galicia establecérase nunha apartada enseada do gran seo de
Fisterra. Afastada de portos ou praias, lonxe de zonas habitadas e case
inaccesible dende terra ata a construción da pina e sinuosa carreteira, tal
emprazamento respondía o interese dos noruegueses por desenvolver a súa
actividade sen trabas locais, conscientes dos malos olores e restos putrefactos
que xeraba a súa industria.
Chegado o vapor baleeiro á
factoría e convenientemente amarrado o peirao alí construído na ribeira dereita
da pequena enseada de Caneliñas, o animal –que viña atado pola cola– era
arrastrado dende terra coa axuda dun gran chigre, quedando varado na rampla de
pedra preparada a tal efecto na ribeira esquerda da enseada. Esta rampla foi
destruída pola mar, polo que IBSA construiría no medio da praia unha nova na
década de 1950.
Enganchábase despois a outro
chigre que o arrastraba ata a explanada de traballo, feita de cemento e de máis
de cen metros de lonxitude, tamén na ribeira esquerda. Na explanada pegábanlle
ó cetáceo os primeiros cortes, separándolle cabeza e queixada do resto do
corpo. Arrancábaselle tamén a capa de pel e graxa da que se obtiña o aceite de
mellor calidade cocéndoas no edificio principal da factoría.
Ó final da pista de arrastre
situábase unha plataforma ou taboado de madeira con dúas ramplas: pola máis
grande subíase o corpo da balea, mentres que pola pequena facíao a cabeza e a
queixada. Alí arriba facíanse os últimos labores de despece, chimpando tódolos
restos (carne, vísceras, tripas e ósos) polas escotillas que daban ás caldeiras
situadas baixo da tarima, nas que se obtiña aceite de menor calidade que se
deixaba despois arrefriar e depurar no conxunto de oito pías que aínda hoxe
poden mirarse diante da fachada principal da factoría moderna.
O aceite quedaba almacenado en
seis grandes depósitos metálicos instalados ó longo da ribeira canda o peirao,
dos que pasaba directamente ó barco de transporte por unhas tubarias ou
mangueiras de transvase.
Unha vez retirado o aceite das
caldeiras, os restos de carne e ósos metíanse nunha gran caldeira horizontal –a
caldeira secadora– na que baixo elevadas temperaturas se deshidrataban e
pulverizaban, transformándose en guano, un abono ou fariña de pescado cun
importante contido en nitróxeno e fósforo.
Pola marxe dereita, entre o peirao
e a factoría, uns carrís dispostos enriba dun muro de cantería permitían o
desprazamento das vagonetas nas que se descargaba o carbón dos barcos para as
instalacións fabrís.
A empresa daba ocupación a oitenta
traballadores, e a produción de aceite e guano exportábase por mar directamente
a Noruega e Inglaterra; a carne, que tiña boa acollida, debía comercializarse
localmente case na súa totalidade.
Cando IBSA se fixo cargo das
instalacións nos primeiros anos da década de 1950, construíu unha nova rampla
de máis de cen metros que cruzaba a praíña dende o fondo da enseada ata
plataforma de despece. Nos primeiros tempos tiñan unha rampla con carrís sobre
os que se desprazaba un gran carro de varada de uns vinte metros de largo formado
por catro vagonetas das que tiraba o chigre, e que se somerxían no arranque da
rampla para cargar o cetáceo e sacalo ata a zona de traballo. Para axudar á
manobra levantárase na marxe esquerda da rampla un espigón que facía de guía,
pese o cal as veces envorcaba e caía o animal do carro, polo que a principios
da década de 1960 substituírase pola actual rampla de cantería e cemento.
A nova plataforma de despece tiña
o chan de madeira para non estragar os coitelos e estaba cuberta cun teito de
“uralita” (fibrocemento). Un par de chigres axudaban a arrincar a pel e a graxa
do animal. Os grandes cachos de carne e masa muscular se arrastraban cos
croques ou bicheiros ata a tarima na que un grupo de mulleres os limpaba e
cortaba en tallos máis pequenos para o seu almacenamento nas cámaras
frigoríficas coas que agora se contaba na factoría.
A pel e as graxas tallábanse en
pequenos cachos para metelas nos modernos autoclaves (doce, construídos por
Vulcano en Vigo) nos que se elaboraba o aceite, en autoclave seco o de mellor
calidade e por cocción en auga o extraído de despoxos e ósos, que daba un
aceite hidrolizado, ácido, de peor calidade. Deixábanse os aceites decantar e
pasábanse despois ós depósitos, purificándoos con sal para reter toda canta
auga puidera quedar neles. Aínda que os aceites con maior acidez podían tamén
refinarse na propia factoría por neutralización dos ácidos graxos libres con
sosa cáustica, o normal era envialo ás industrias especializadas que operaban
en Vigo.
Os restos de todo o proceso, unha
vez deshidratados na secadora (un forno rotatorio de quince metros de longo,
tamén construído en Vigo por Vulcano), moíanse para vendelo como abono (fariña
de peixe) á industria especializada na elaboración de fertilizantes. As
vagonetas nas que os noruegueses transportaran o combustible para a factoría
servían agora para tirar ó mar os restos e desperdicios do proceso. O fuel óleo
empregado como combustible chegaba por unhas tubarias que corrían paralelas os
carrís das vagonetas dende o edificio situado ó lado do peirao ata a fábrica.
O subministro da auga viña
garantido por tres depósitos, dous de setenta toneladas construídos na propia
factoría, e o terceiro levantado na ladeira do monte, con cento setenta
toneladas de auga de capacidade.
En 1953 se instalaron unas grandes
tinas de barro para o almacenamento do aceite, cunha capacidade de oito
toneladas cada unha, que pronto se evidenciaron ineficaces e quedaron fora de
servizo, co lóxico problema de falta de capacidade de almacenamento, que foise
resolvendo sempre en precario. Finalmente, en 1975, cando remolcado polo Caneliñas trasladábase dende Vigo á
factoría un gran depósito metálico fabricado en Vulcano que resolvería a
carencia, pola falta de estanquidade afundiu a altura de Sálvora, alugándose
despois cadanseu depósito nos portos de Vilagarcía e Coruña para así aumentar a
capacidade de almacenamento da empresa.
Tempo de uso:
Sistema de produción:
A costeira da balea discorría
entre mediado outubro e mediado marzo, con decembro, xaneiro e febreiro como
meses de maior sazón. Na tempada os baleeiros contaban cuns postos de vixía, as
atalaias, próximos os portos base. Cando os atalaieiros descubrían o paso das
baleas, acendían grandes fogos e facían ruído para lle dar aviso ós mariñeiros,
quen se apresuraban a saír tralos cetáceos.
A lancha, derivada da chalupa
biscaíña –pola súa banda posiblemente derivada da ferja viquinga– era a embarcación desde a que se perseguía,
atrapaba, mataba e remolcaba a terra a captura. Oito homes en sete bancadas
compoñían a tripulación: de pe na proa o arpoeiro; na popa o espaldeiro; e seis
remeiros alternados a babor e estribor. Xa en terra –e as veces mesmo coa
tripulación– o “motila” (mutil vale
por mozo en éuscaro) era o criado aprendiz que garantía a transmisión
xeracional do oficio.
A lancha baleeira tiña uns oito
metros de eslora, dous de manga e case un de puntal. Seis buratos por cada
banda na regala permitían espichar os toletes para unxir os remos cos estrobos.
Outro burato na banda de babor da popa servía para montar a espaldilla, o remo
de goberno. Opcionalmente podíanse montar dous paus: no centro da embarcación o
maior, de uns oito metros, e o trinquete na proa, con uns seis metros e medio,
para izar un velame ó terzo nas vergas inclinadas neles dispostas. O casco
ensamblado a tope na obra viva e a tingladillo na obra morta garantían a
rixidez e lixeireza da chalupa.
Na lancha levaban a armazón, así
chamado o conxunto dos elementos ofensivos empregados para a caza e morte dos
cetáceos: arpóns, sangradoiros e lanzas. O arpón levaba unha arpoeira de cáñamo
que o unía a unha estacha de 60 ou 120 brazas de lonxitude (de cen a douscentos
metros) coidadosamente enrolada en cestas dentro da embarcación.
Mirando de non asustala, os
pescadores acercábanse silandeiros ata a balea e cando a tiñan ó alcance e ben
afastados da aleta caudal, o arpoeiro largáballe o ferro. Despois so tiñan que
ir largando estacha e navegar seguindo ó animal ferido ata que o esforzo da
escapada, o continuo emerxer para respirar, e a perda de sangue esgotase ó
cetáceo o suficiente para poder achegarse canda il para ferilo de morte con
outros arpóns, sangradoiros e lanzas, tarefa na que xa podían participar outras
chalupas chegadas para axudar na cacería. E xa non había outra que recoller os
ferros e a estacha, amarrar o animal pola cola e facer unha cordada coas
chalupas e, ós poucos, ir achegando o animal a terra para o seu despezamento.
Para o despezamento e o
aproveitamento das baleas os portos tiñan que prepararse mais que con outras
pesqueiras, xa que había que achandar parte da ribeira e preparar as “casas de
baleas”, precedentes das modernas factorías do século XX. Unha das casas era a
vivenda dos mariñeiros e o almacén para a armazón, outros fornecementos e os
víveres. A outra choupana empregábase para “derreter a balea”, quer dicir que
alí gardábanse as caldeiras de cobre nas que se fundía a graxa. Nestes tempos
tanto as caldeiras como as armazóns fabricábanse en Biscaia, e alí se mandaban
de volta para reparar.
Xa en terra abríase o ventre do
animal para liberar os gases e desollábase o cetáceo separando o touciño do
magro, seccionando a lingua e as aletas e arrancando as barbas. Empregábanse
primeiro grandes coitelos, e outros máis pequenos despois para tallar as tiras
de carne e graxa en cachos máis pequenos.
O magro salgábase para a súa
conservación e posterior consumo, e os tallos de touciño ou graxa levábanse a
cocer na caldeira, onde derretíanse para obter a valiosa graxa, que hoxe
chamaríamos aceite ou saín. Unha vez fría, a graxa embarrilábase en barricas de
doelas de carballo con arcos de salgueiro ou vimbio para a súa conservación e
comercialización, fundamentalmente como “graxa para arder” (aceite de
alumeado), aínda que fora de Galicia tamén se empregara para fabricar xabón e
para preparar lá e coiros.
As graxas comercializábanse dende
os portos principais de Coruña, Viveiro e Ribadeo, nos que se pagaba “el diezmo
de la mar”. Eran os destinos principais os portos de Bilbao, Orio e Guetaria,
canda outros portos vascos e os de Comillas (Cantabria) e Xixón (Asturias). A
lingua, da que se obtiña a mellor graxa, quedaba reservada os arpoeiros, quen
dispoñían do seu uso ou reparto.
As barbas (empregadas
fundamentalmente nas armaduras dos xustillos, saias, paraugas, parasoles,
chapeus, abanicos, bastóns, fustas e cepillos) non tiveran demasiada
importancia comercial ata comezos do século XVII, en que chegaran mesmo a
superar o comercio das graxas nalgún porto vasco francés.
As colas e alas adoitaban
reservarse para os mosteiros, que nalgúns casos destinaban a súa resistente pel
para fabricar loros (para unir o xugo ó temón do carro ou arado), ladrizos (a
correa para atar o xugo ó pescozo das bestas) e enzedoiros (para articular no
mallo a mangueira á pértega).
Algunhas grandes pezas da osamenta
aproveitábanse como material de construción en linteis de portas e ventás, como
travesas nos teitos ou como pasos de escaleira; as grandes vértebras servían
como banquetas ou tallos, e Valdés Hansen fala de unha columna feita de
vértebras nunha vivenda de Malpica.
Este sistema produtivo, que remata
na segunda década do século XVIII, nada ten que ver coa industria baleeira do
século XX, que vai consolidarse coa introdución do canón lanza arpóns, o arpón
granada, os barcos de vapor e as modernas factorías terrestres.
O barco baleeiro de vapor,
primeiro de carbón e de fuel óleo despois (pero sempre con caldeiras de vapor
para evitar a trepidación dos motores), arrombou veleiros e chalupas,
permitindo coa súa maior velocidade e o canón arpoeiro a persecución e caza
sistemática dos grandes mamíferos mariños, os rorcuais, ós que ó insuflarlles
aire cando mortos, levábanse despois flotando sen risco de afundimento ata as
factorías terrestres.
As innovación técnicas,
desaparecido o interese do aceite como combustible para alumeado, tiveron o seu
necesario complemento coa diversificación no uso industrial dos aceites animais:
elaboración de margarina, glicerina, xabón ou lubricantes.
Unha vez capturado o animal, os
buques dispuñan de unhas quince horas para chegar á factoría antes de que a
carne comezase a estragarse.
Actividades laborais:
Emprego:
Materias Primas:
Produtos Elaborados:
Distribución e comercialización:
Na etapa de 1924 a 1927 os mercados principais do aceite
e o guano da “Compañía Ballenera Española, S.A.” eran Noruega e Inglaterra,
vendéndose a carne localmente.
A partires de 1952, xa con a
“Industria Ballenera, S.A.” (IBSA), os destinos principais do aceite eran
industrias bilbaínas e barcelonesas, ademais de industrias galegas de Vigo e Coruña.
A carne vendíase, ademais de localmente, na meirande parte dos mercados do
norte español (Madrid, Bilbao, Zaragoza, Barcelona, etc.)
Referencias Bibliográficas:
Aguilar, A.; Alpuente, M.; Lorrio, F., 2006: A factoría baleeira Massó: fotografías de
Félix Lorrio. Santiago de Compostela: Xunta de Galicia. DL
C-1508-2006. ISBN 978-84-453-4310-4.
Canoura Quintana, A.,
Carmona
Badía, X., 1990, “Crisis y transformación de la base industrial gallega, 1850-
Carmona
Badía, J., y Nadal Oller, J., 2005. El
empeño industrial de Galicia. 250 años de historia, 1750-2000. A Coruña:
Fundación Pedro Barrié de la Maza. DL C-2342-2005. ISBN 84-95892-38-3.
Carreras
Candi, F. (dir.), 1928, Geografía General
del Reino de Galicia, trece volúmenes, Editorial Alberto Martín, Barcelona,
reedición facsimilar en 1980, Ediciones Gallegas,
Crespo
Alfaya, C., et al., 1983. A pesca en Galicia. A Coruña: Escola
Aberta. DL C-920-1983. ISBN 986-542921.
Donapetry
Iribarnegaray, J., 1953, Historia de
Vivero y su Concejo, edición facsímil de 1991 de
Fernández Casanova, C., 1998, “Cambio económico,
adaptacións e resistencias nos séculos XIX (dende 1870) e XX”, Historia da pesca en Galicia, Carmen
Fernández Casanova (coord.), Santiago de Compostela: Universidade de Santiago
de Compostela, p. 139-206. ISBN 84-8121-719-0.
Fernández del Riego, F.,
Ferreira Priegue, E.M., 1988. Galicia en el comercio marítimo medieval.
Ferreira Priegue, E.M., 1988. Galicia en el comercio marítimo medieval.
Ferreira Priegue, E.M., 1998, “O desenvolvemento da
actividade pesqueira dende a alta idade media o século XVII”, Historia da pesca en Galicia, Carmen
Fenández Casanova (coord.), Universidade de Santiago de Compostela, Santiago de
Compostela, p. 71-86. ISBN 84-8121-719-0.
Giráldez
Rivero, J., 1996. Crecimiento y
transformaciones de la pesca en Galicia (1880-1936). Madrid: Ministerio de
Agricultura.
González Echegaray, R., 1978. Balleneros cántabros. Santander: Institución Cultural de Cantabria,
p. 38. ISBN 84-85349-01-6.
Iglesias Almeida, E., 2006, Tráfico marítimo e fluvial nos portos do sur da provincia de Pontevedra
(séculos XIII-XVII), limiar de Clodio González Pérez, Toxosoutos, Noia.
D.L. C-2302-2006. ISBN 84-96673-08-1.
Labarta Fernández, U.,
Lara Coira, M., 2009, “La pesca en Galicia hasta
López
Capont, F., 1998, El desarrollo
industrial pesquero en el siglo XVIII: los salazoneros catalanes llegan a
Galicia, Fundación Pedro Barrié de
Massó
García, G. 1967. Origen y desarrollo de
la industria conservera en Galicia. Vigo.
Meijide
Pardo, A., 1971. Economía marítima de la
Galicia cantábrica en el siglo XVIII, Valladolid.
Ménard, C., 2008. La pesca gallega en Terranova,
siglos XVI-XVIII. Madrid: Consejo Superior de Investigaciones Científicas,
Universidad de Sevilla y Diputación de Sevilla. DL M-57.791-2008. ISBN
978-84-00-08741-8.
Pardo Gómez, F., 2002. La navegación a vela en la
mariña lucense. Lugo: El Progreso. DL LU-72-2002.
Pardo Gómez, F., 2008. Historia de San Ciprián.
Lugo: El Progreso. DL LU-26-2008.
Pazos Pérez, L.J., 2000. Ballenas y balleneros en
Galicia. Vigo: Tórculo. DL VG-1042-2000. ISBN 84-607-1553-1.
Pazos Pérez, L.J., 2008. Balleneros.
Barcos-Factorías… Siglo XX. Pontevedra: Damaré Edicións. DL PO-308-2008. ISBN
978-84-935835-5-2.
Rey Escariz, A., 1912. “La pesca de la ballena en
las costas gallegas”. Boletín de
Rodríguez
Ojea, F. (coord.), 2000, Grandes
empresas, grandes historias de Galicia,
Sáñez
Reguart, A., 1791-1795: Diccionario Histórico de los Artes de la Pesca
Nacional. Madrid, 1791-1795. Reedición a cargo del Ministerio de
Agricultura, Pesca y Alimentación, Madrid, 1988.
Taboada
Arceo, A., 1971. Galicia, estructura y
ritmo socio-económicos. La Coruña: Servicio de Estudios y Publicaciones de
las Cámaras Oficiales de Comercio, Industria y Navegación de Galicia. DL C-145-1971.
Valdés
Hansen, F., 2010. Los balleneros en
Galicia (siglos XIII al XX). A Coruña: Fundación Pedro Barrié de
Vallejo Pousada, R., 2003. "Historia da pesca en
Galicia. (Das orixes ata o século XVIII)", Pontevedra. Revista de
Estudios Provinciais, 19, 2003, p. 153-178.
Vázquez Varela, J.M., 1998, “O aproveitamento dos
recursos mariños na prehistoria e a antigüidade de Galicia”, Historia da pesca en Galicia, Carmen
Fenández Casanova (coord.), Universidade de Santiago de Compostela, Santiago de
Compostela, p. 13-49. ISBN
84-8121-719-0.
Índice de mapas e planos:
Localización no
Mapa Topográfico Nacional 1:25.000: Folla 93-III O Pindo // Fuso
29 / X 487.295,93 / Y 4.751.356,51