156 Fábrica de gas de Santiago
- Provincia: A Coruña
- Concello: Santiago de Compostela
- Parroquia: Santiago de Compostela
- Lugar: Ensanche
- Paraxe: Agro do Machado
- Dirección: Na esquina da rúa Montero Ríos coa rúa Alfredo Brañas
- Coord. Xeográficas - Latitude: 42.875626015876755
- Coord.Xeográficas - Lonxitude: -8.546338681525276
- Coordeadas UTM: Fuso 29 / X 536.955,62 / Y 4.747.082,80
- Clasificación: Fábrica de gas
- CNAE: 35.21 Produción de gas, 35.22 Distribución por tubaria de combustibles gasosos, e 35.23 Comercio de gas por tubaria.
- Tipoloxía: Destilación de carbón, principalmente hulla graxa de chama longa
- Comarca: Santiago
- Marco Xeográfico: Santiago de Compostela
- Ámbito: Urbano
- Acceso: No casco urbano de Santiago de Compostela, na esquina das rúas Montero Ríos e Alfredo Brañas, no solar que ocupa hoxe o Hotel Araguaney.
Tipo de propiedade:
Visitable:
Xestión de visitas:
Historia:
De maneira resumida pódese dicir que a
industria do gas para iluminación orixínase nos anos finais do século XVIII,
impulsada polos traballos do mecánico escocés William Murdock e do enxeñeiro
francés Philippe Lebon e facilitada polos progresos da química, a valorización
do coque e o respaldo dos estratos máis avanzados da sociedade.
Aínda que a difusión da industria do
gas foi inicialmente moi dificultosa e coñeceu notables fracasos, a partir do outorgamento
polo Parlamento británico en 1812 do servizo público de gas combustible para
iluminación á empresa “Gas Light and Coke Company” iniciouse a expansión no
Reino Unido e en 1820 quince grandes cidades británicas contaban con fábrica de
gas.
Durante as primeiras décadas do século
XIX a innovación chegara tamén ás principais cidades europeas continentais:
Bruxelas (1819), París (1819), Dublín (1822), Berlín (1824), Róterdam (1826),
Xenebra (1843), Madrid (1843), Barcelona (1843), Estocolmo (1846), Lisboa
(1848), Porto (1849)…
A industria do gas aparece en España en
1842, datas nas que os procesos de acumulación de capital, fundamento de
calquera proceso industrializador, a penas se iniciaran (practicamente, non
existen bancos e nin sequera cóntase con leis que regulen as sociedades por
accións), polo que o aforro carece dos instrumentos financeiros precisos para
orientarse cara a calquera industria intensiva en capital, como é a do gas,
polo que os investimentos neste contexto realízaos case na súa totalidade
capital estranxeiro.
Na seguinte década, cando xorde a gran
expansión bancaria española, o sistema financeiro concentra a súa atención na
oportunidade investidora dos ferrocarrís, esquecendo ao sector industrial.
Chégase así a finais do século XIX,
cunha industria que creceu e desenvolveuse modestamente, moi por baixo do resto
da industria europea. No que incumbe á industria do gas, baste sinalar como
referencia a título comparativo que mentres en Inglaterra a primeira fábrica de
gas pódese datar xa en 1807 e vinte e dous anos máis tarde, en 1829, xa
existían máis de duascentas, en España instalábase o primeira trinta e cinco
anos despois (1842, Barcelona), e vinte e catro anos máis tarde, en 1866, tan
só había vinte e seis fábricas en funcionamento.
A inicios do século XX, o proceso de
industrialización español non se asentara, España seguía a ser un país de base
eminentemente agraria e na industria do gas xa estaba consolidada a gran
diferenza, posto que ó non realizarse os investimentos en infraestruturas, o
uso de gas -coa excepción catalá- non se popularizara, mentres que no resto de
Europa xa existían numerosas fábricas coas súas correspondentes redes de
distribución.
Unha segunda oportunidade de recuperar
o atraso da industria do gas -por outra banda, similar ó do conxunto da
industria española- xorde nos anos de 1920, coa repatriación dos capitais de
Cuba e os efectos fortemente expansivos da primeira guerra mundial. Esta vez, o
problema xorde da competencia que representa a aparición da electricidade,
primeiro de orixe térmica, e hidráulica despois, que vén substituír á
aplicación básica da industria do gas, a iluminación.
En resumo, cando se inicia a industria
do gas en España non existe o capitalismo financeiro que a difunda rápida e
eficazmente; cando, tardío, aparece o capitalismo financeiro en España, a época
dourada da iluminación por gas feneceu, e ese capital envórcase con entusiasmo
na nova forma de enerxía, a electricidade. Esta situación tradúcese na carencia
de infraestruturas, e mesmo, de mercados gasistas desenvolvidos, que son as
pautas fundamentais que marcan as diferenzas con respecto a outros países
industrializados no que atinxe á industria española do gas.
Os primeiros fitos do desenvolvemento da
industria do gas en España márcanos a iluminación co primeiro farol de gas na
aula de Debuxo da Casa Lonxa do Mar da Xunta de Comercio do Principado de
Cataluña (Barcelona, 1826) e a posta en marcha da rudimentaria fábrica de gas
coñecida como “O Laboratorio” no alto da rúa de Carretas de Madrid (1832), coa
que se iniciou a iluminación con farois de gas dalgunhas rúas céntricas da
capital do reino. O éxito do “Laboratorio” foi tal, que o rei Fernando VII
dispuxo outra pequena fábrica no Campo do Mouro, inmediata ó palacio real.
Na o ano 1843, a “Compañía Madrileña de
Alumbrado y Calefacción por Gas”, fíxose cargo do servizo, e en 1844, unha
compañía inglesa construíu unha fábrica de gas xunto á ponte de Toledo,
abastecida con carbóns de Puertollano e Asturias, estendéndose
considerablemente a subministración de gas por todo Madrid, de maneira que en
1885 producíronse 13 millóns de metros cúbicos de gas, e en 1890 as
canalizacións alcanzaban os 270 km de rede.
En Barcelona, tras unhas primeiras
xestións realizadas en 1840 por Charles Lebon, membro dunha familia gasista
francesa, no ano 1843, fúndase a “Sociedad Catalana para el Alumbrado de Gas”,
substituíndo 815 farois de aceite por farois de gas, cun aforro para o Concello
de 18.943 duros e 9 reais ó ano, o que supuña un notabilísimo aforro, da orde
do 50% do custo precedente.
A primeira fábrica de gas construíuse
na Barceloneta, e en 1854, fundábase “La Propagadora del Gas”, segunda empresa
gasista barcelonesa, que instalaba a súa fábrica en Grácia, distribuíndo o gas
en San Gervasio, Corts e Sarriá. En 1861, Charles Lebon, fundaba “Gas
Municipal”, logrando un contrato de quince anos co concello e instalando unha
nova fábrica en El Arenal, estendéndose a distribución polo Poble Nou e San
Martín de Provençals.
A partir da década de 1840, o
desenvolvemento da industria do gas en España é xa continuado e imparable. Tralas
primeiras fábricas de Madrid (1832), Barcelona (1843), Bilbao (1847) e
Santander (1852), instálase unha segunda fábrica en Barcelona (1854), ademais
das da Coruña (1854), Oviedo e Palma de Mallorca (1859), Tarrasa (1860), Lérida
e Valencia (1862), Murcia (1864), Zaragoza (1865), Granada (1866), Almería
(1867), Cádiz (1868), Gijón (1870), El Puerto de Santa María (1871), Santiago
de Compostela (1872), etc.
Malia o seu retraso, a expansión da
industria do gas en España foi notable, chegándose a contabilizar até un total
de 57 fábricas de gas, 28 das cales se localizaban en capitais de provincia, e
as restantes atopábanse en localidades con certa concentración de poboación.
Por outra banda, das 57 fábricas de gas citadas, 26 delas atopábanse en
Cataluña, o que pon de manifesto o forte arraigamento da industria gasista naquela
rexión.
O desenvolvemento da industria do gas
en España viuse entorpecido e atrasado polo lado da demanda polo reducido
consumo industrial e privado da época, e polo elevado custo da materia prima
–hullas gasificables– e as limitacións financeiras para a construción das redes
de subministración, no que incumbe á oferta.
A carencia de carbóns de calidade e a
falta de comunicacións terrestres no país limitou inicialmente o
desenvolvemento a aquelas zonas costeiras que contaban con infraestruturas portuarias
apropiadas para facilitar o aprovisionamento de carbóns ás fábricas de gas a
uns prezos competitivos.
Xa desde principios do século XX, a
popularización da iluminación eléctrica supuxo unha difícil situación para o
sector gasista, que ante o declive da iluminación pública con gas, tratou de
promover novas utilizacións para o gas cidade.
As dificultades de abastecemento de
carbón trala guerra civil española (1936-1939), supoñen unha nova dificultade
para a industria gasista, que mesmo se ve obrigada nalgúns casos á suspensión
da subministración, situación que non puido normalizarse no país até 1951.
Co esgotamento dos carbóns de maior
calidade, os prezos da materia prima para a gasificación incrementáronse de
maneira significativa, experimentándose con modificacións nos procesos para
mellorar os rendementos e permitir a utilización dos carbóns máis baratos.
Aínda que se fixeron con éxito
numerosos intentos de gasificar carbóns de baixa calidade, as técnicas
desenvolvidas non lograron competir cos novos métodos de obtención de gases
combustibles a partir do petróleo, posto que a dispoñibilidade a baixo prezo de
derivados do petróleo procedentes de refinaría e o deseño de diversos
procedementos de gasificación destes derivados para fabricar gases combustibles
cunha ampla gama de poderes caloríficos, incluído o propio gas de refinaría,
convertían en antieconómica mesmo a utilización de carbóns de baixo grao.
Numerosas fábricas de gas deste tipo entraron en explotación a partires de
1960.
O emprego do petróleo no canto do
carbón, presenta indubidables vantaxes na fabricación de gases combustibles. A
unha maior facilidade de manipulación das materias primas líquidas e gasosas,
con instalacións menos voluminosas e que requiren menores investimentos, únese
a posibilidade de fabricar unha gran variedade de gases combustibles, carentes
do temido monóxido de carbono, é dicir, practicamente non tóxicos. Á ausencia
de subprodutos de fabricación nos novos procesos, engádese, ademais, a
posibilidade de producir gas a alta presión, reducindo os custos de transporte
e facilitando a súa distribución a maiores distancias.
En definitiva, o proceso de
substitución do carbón por derivados do petróleo como materia prima básica para
a fabricación de gases combustibles, representou unha auténtica revolución
tecnolóxica na industria do gas manufacturado, practicamente estancada durante
cento cincuenta anos e que puido así renovarse e salvarse dunha segura
desaparición.
En 1956, cos antecedentes do ocorrido
noutros países, iníciase a primeira revolución tecnolóxica da industria do gas
cidade en España, coa posta en marcha pola empresa “Catalana de Gas y
Electricidad, S.A.” da primeira planta española de fraccionamento catalítico de
fuel óleo para producir gas, coa secuela da desaparición de fábricas,
concentración de empresas, economía de escala e espectaculares aumentos na
produtividade, todo iso baseado en importantes investimentos.
Este cambio permitiu a supervivencia da
industria do gas cidade, asfixiada polos elevados custos de gasificación do
carbón, que facían do gas canalizado un produto non competitivo nin fronte á
electricidade, nin fronte ós gases licuados do petróleo, que iniciaran a súa
penetración masiva en España en 1958 trala creación da empresa “Butano, S.A.”
no verán do ano anterior.
A partir de 1961 abandónanse
definitivamente os sistemas clásicos de gasificación da hulla, substituíndoos
polos modernos procesos de fraccionamento (cracking)
catalítico de naftas lixeiras e así, na década de 1960, a industria española do
gas manufacturado sufriu un cambio importante, consecuencia do cambio
tecnolóxico que supuxo a introdución do novo proceso de fabricación.
Como se dixo, este cambio tecnolóxico
foi absolutamente necesario para a supervivencia da industria do gas cidade,
dado que os custos de produción da gasificación do carbón (cunha constante
subida de prezo das materias primas), unidos a unha estrutura de prezos de
venda políticos (coa consecuente escaseza de marxes de beneficios e por tanto,
limitacións no autofinanciamento), levaba inexorablemente a unha fisionomía de
empresa caracterizada por instalacións anticuadas, unha baixa taxa de
crecemento e unha continuada descapitalización.
O proceso de modernización das fábricas
de gas españolas supuxo, por unha banda, a concentración de empresas de
distribución de gas, que pasaron das 31 existentes en 1960 ás 17 en
funcionamento en 1979. Por outra banda, dita reconversión comportou unha
profunda modificación na relación entre capital e traballo, e así no período de
1960 a 1969, mentres as vendas de gas case se duplicaron, pasando de 318 a 605
millóns de metros cúbicos, o persoal empregado reduciuse nun 33%, pasando de
5.426 a 3.723 persoas.
A penetración do gas natural en España
a partir de 1969, coa construción da planta de regasificación de Barcelona,
supuxo a modificación definitiva da industria do gas canalizado, coa paulatina
substitución do gas manufacturado polo devandito gas natural. Esta substitución
acelerouse notablemente cara a 1980, o gas natural introduciuse con firmeza nos
mercados e o gas manufacturado continuou o seu rápido retroceso, representando
na década do ano 2000 a penas un 0,3% do total de gas consumido en usos finais.
Tralo peche das fábricas de San
Sebastián (1998) e Murcia (1999), e a reconversión da fábrica de Palma de
Mallorca (2001), a familia dos gases combustibles manufacturados queda
representada en España unicamente polas mesturas gasosas de aire metanado e
aire propanado, que se manterán en tanto e en canto non se atope dispoñible a
subministración de gas natural nas súas actuais zonas de utilización.
Descrición Xeral do Entorno:
Construcción:
Abandono:
Descrición:
Extinguido o esplendor medieval,
cara a metade do século XIX Santiago de Compostela era unha cidade estancada,
escasamente urbanizada e cunha poboación reducida, cuxa pouco dinámica economía
se sustentaba nos servizos (educación, sanidade, comercio, igrexa). Malia todo
iso, foi a primeira cidade galega en prestarlle atención ó alumeado por gas,
pois xa contra 1846 o concello compostelán aprobaba o prego de condicións para
a concesión do servizo.
Así e todo, temos que esperar ó
mes de agosto de 1871, cando a compañía xixonesa “Menéndez, Valdés y Compañía”
comunicaba ó concello que o seu director, François Saunier, desprazábase a
Compostela co gallo de estudar a implantación do gas na cidade. O 25 de xaneiro
de 1872 o alcalde e o representante da compañía escrituraban o contrato para o
estabelecemento do alumeado público en Santiago de Compostela.
Para a implantación das
instalacións elixiuse o solar chamado Agro do Machado, detrás das casas e
hortas da Carreira do Conde, con fronte ó norte na travesa de Matacáns ó campo
de Rapa da Folla (hoxe rúa de Montero Ríos), a rúa de Matacáns a Ramírez ó
leste (no seu solar levántase hoxe o Hotel Araguaney). Cumpría cos requisitos
de atoparse lonxe das zonas habitadas e a un máis baixo nivel que o das rúas a
subministrar, o que facilitaba o transporte do gas de alumeado, máis lixeiro
que o aire.
Despois dun longo proceso de
expropiación, o director da fábrica comunicaba no mes de abril de 1874 o comezo
das obras de canalización o primeiro de xuño. E o 27 de xullo de 1874 tiñan
lugar as probas da iluminación, retirándose os pescantes e farois de petróleo.
A recente inauguración do ferrocarril de Cornes a Carril facía prever unha
redución nos custes de aprovisionamento de carbón, que supuñan un custe de
cinco pesetas por tonelada para o seu traslado en carros de bois dende
Pontecesures. Mais tal expectativa non se cumprira, xa que ás cinco pesetas por
tonelada do ferrocarril tiñan que engadirlle outra peseta pola manipulación
dende o porto á estación ferroviaria de Carril, e dúas pesetas máis polo
carrexo dende Cornes ata o almacén da fábrica: en total oito pesetas por
tonelada fronte ás cinco das carretas.
La empresa contaba inicialmente
cun director técnico, un director administrativo e seis operarios. No ano 1883
a iluminación compostelán sufre un profundo cambio ó desaparecer case
totalmente o alumeado con farois de petróleo, substituídos polos de gas, e
estenderse o servizo por toda a cidade e a súa periferia.
Al igual que sucedía noutros
concellos, os problemas económicos da facenda local traducíanse frecuentemente
en atrasos nos pagamentos coas conseguintes reclamacións da empresa. Da outra
banda, as reclamacións pola baixa calidade da subministración eran tamén
correntes, provocados polo emprego pola empresa de carbóns de baixa calidade
(mesturaba carbóns ingleses e asturianos) non apropiados para a produción de
gas de alumeado. Asemade, a extensión do servizo a barrios como Sar ou San
Lourenzo, situados a un nivel inferior ó da fábrica, supuxo a aparición nestas
zonas de deficiencias no alumeado por perda de presión do gas.
Polo elevado custo do servizo para
as arcas públicas, tomáranse algunhas medidas de aforro, consistentes –como
fixeran en outras vilas– en apagar algúns farois ás once da noite e non acender
a meirande parte deles os días de lúa.
O deficiente mantemento das
instalación tivo o seu cumio o 28 de decembro de 1888, cando un accidente na
fábrica custáralle a vida a tres operarios e deixara a cidade ás escuras. O
concello viña xa pensando na substitución do alumeado por gas pola iluminación
eléctrica, e aquel suceso déralle pulo ás reclamacións que víñalle facendo á
empresa. O primeiro día do mes de agosto de 1887, o pleno municipal acordaba
someter a estudo pola Comisión de Alumeado a substitución do sistema de iluminación
na cidade.
Temerosa de perder a exclusividade
do subministro do alumeado, o 10 de decembro de 1894 a sociedade “Menéndez,
Valdés y Cía.” presentaba un proxecto de central eléctrica na fábrica de gas de
Santiago. A proposta consistía en instalar catro motores de gas de cincuenta
cabalos de vapor cada un que arrastrarían cadansúa dínamo de baixa tensión, e
do cadro xeral da fábrica sairían inicialmente tres cables alimentadores.
O 20 de maio de 1895, a
corporación municipal santiaguesa autorizaba a don Miguel Bruzos Cimadevila a
tender redes eléctricas aéreas para o alumeado particular, con carácter de
exclusividade durante doce anos. E o 29 de xuño de 1895 outorgábase escritura pública
de constitución da “Sociedad de Gas y Electricidad de Santiago”, aportando o
dito señor Bruzos, xunto coa autorización municipal, a concesión outorgada pola
administración do estado para o aproveitamento dun salto de auga para a
produción de electricidade. A transición estaba en camiño e o 1 de xullo
“Menéndez, Valdés y Cía.” vendía á nova sociedade a fábrica de gas santiaguesa con
todos os seus dereitos.
Co cambio de século a nova empresa
gasista emprendeu numerosas reformas para mellorar a calidade na
subministración do gas de alumeado, e o mesmo tempo, o 22 de marzo de 1900
propoñía ó concello a execución dun ambicioso proxecto: colocar sete
transformadores alimentados por liñas eléctricas subterráneas de alta tensión
en outros tantos puntos estratéxicos da cidade, para desde eles alimentar con
condutores aéreos ós diferentes puntos de luz do alumeado público. A enerxía
eléctrica sería proporcionada pola central eléctrica (ou “fábrica da luz”) que
estaba a construírse no río Tambre, a uns once quilómetros da cidade.
A central hidroeléctrica do
Tambre, en San Xoán de Fecha, entón termo municipal de Enfesta, inaugurábase no
mes de outubro de 1901. Contaba con dúas turbinas de 180 CV cada unha, con
cadanseu alternador de 125 CV e subministraba diariamente uns 30 kWh (vid. ficha 729).
Aínda que mantíñase parte do
alumeado con gas, o crecemento da demanda de electricidade era imparable, e a
empresa decidiu instalar en Santiago unha fábrica de enerxía eléctrica
auxiliar, con caldeiras e motores de vapor, solicitando o 11 de abril de 1904 a
oportuna licenza de obras, que rematarían a comezos do ano 1907.
A Primeira Guerra Mundial
(1914-1918) trouxo graves problemas na subministración de carbón, ata o punto
de que a comezos do mes de abril de 1916 a fábrica compostelá víase obrigada a
suspender a produción do gas de alumeado e a substituílo con urxencia polo
alumeado eléctrico. O 30 de xuño de 1917 o servizo de alumeado con gas dábase
por definitivamente concluído en Santiago de Compostela.
O 4 de xullo do ano 1917 o
Concello adxudicaba o subministro do alumeado eléctrico municipal público e
privado a favor da “Sociedad de Gas y Electricidad de Santiago”. Nese mesmo
ano aparecería un novo competidor no mercado eléctrico compostelán, a “Cooperativa
Santiaguesa, S.A.” (vid. ficha 723), que tiña como fonte de enerxía a central hidroeléctrica do
río Toxa (vid. ficha 733) e que competiría dende aquela pola subministración de electricidade á
cidade ata ser absorbida contra 1926 pola todopoderosa “Sociedad General
Gallega de Electricidad”.
No ano 1923 culminaba o acordo
acadado en 1921 entre a “Sociedad de Gas y Electricidad de Santiago”, a
“Electra Popular de Vigo y Redondela” e a “Sociedad General Gallega de
Electricidad”, fusionándose as tres baixo a razón social desta última, trocando
o mapa galego da subministración de electricidade… mais esta vai ser outra
historia.
Tempo de uso:
Sistema de produción:
A destilación de carbóns a alta
temperatura, en vaso pechado (destilación seca) permite obter gas de alumeado,
con coque e alcatrán como subprodutos. Os produtos e subprodutos de mellor
calidade obtense destilando hulla de chama longa, mormente carbón inglés
procedente de Newcastle (chamado cannel,
contracción de candle coal, cabón de
buxía ou de alumeado).
A destilación dos combustibles
bituminosos, a temperaturas entre 900 e 1.400 ºC, provoca unha descomposición
do carbón que da lugar a novos produtos sólidos (coque), líquidos (alcatrán e
auga) e volátiles (gases e vapores combustibles). O proceso ten tres fases
diferenciadas:
Ata os 375 ºC ten lugar a
desgasificación inicial, na que o carbón que se carga nas retortas (cámaras,
nos fornos modernos) comeza a abrandarse desprendendo anhídrido carbónico,
monóxido de carbono e hidrocarburos da serie do metano.
Continúa ata os 425 ºC a
desgasificación principal, co carbón amolecendo ata chegar á fusión total,
liberando gran cantidade de gas e esponxando a masa pastosa residual, que
aglomera nun produto poroso que solidifica para formar o coque.
A partires dos 425 ºC ten lugar a
desgasificación final, proseguindo o desprendemento de gases (principalmente
hidróxeno) do coque en cantidades considerables.
Os primeiros fornos eran dos
chamados de retortas, cun rendemento de mil douscentos quilogramos a dúas
toneladas destiladas en vinte e catro horas. Os fornos de cámaras, máis
modernos, acadaban capacidades de destilación de ata vinte e cinco toneladas en
vinte e catro horas.
O gas obtido sometíase
seguidamente a unha serie de procesos de depuración. O primeiro era o
arrefriamento do gas ata uns 100 ºC e unha primeira separación de alcatrán no barrilete por medio do lavado con auga
amoniacal. Despois o gas arrefriábase de novo nos condensadores ata uns 10 ou 20 ºC, separándose máis alcatrán,
amoníaco e benzol. Tralos condensadores dispúñanse os exhaustores, uns ventiladores para impulsar o gas coa presión
suficiente ata o gasómetro.
Viñan despois os separadores de alcatrán, para reter os
residuos que aínda puidera conter o gas, e os lavadores de cianógeno, para extraer o ácido cianhídrico. E aínda
tiña que separarse a naftalina, lavando o gas con aceite destilado de alcatrán
de lignito; recuperarse o amoníaco mediante lavado con auga; extraer o benzol por
lavado do gas con aceite destilado de alcatrán de hulla; e finalmente, depurar
o xofre por absorción con hidróxido férrico antes de enviar o gas ó gasómetro.
O gasómetro consistía nunha cuba
cilíndrica para conter o gas cuberta cunha campá tamén cilíndrica que podía
deslizarse verticalmente dentro da cuba en función da cantidade de gas
almacenado nesta, mantendo así constante a presión do gas. A estanquidade entre
ambos recipientes viña garantida por un anel de peche hidráulico a base da auga
ou de aceite de alcatrán. Consonte a carga encol da campá a presión do gas nela
contido podía variar entre 80 e 220 milímetros de columna de auga, presión coa
que o gas enviábase polas redes de distribución ata os diferentes puntos de
consumo na cidade.
O alcatrán obtido sometíase a
destilación fraccionada para obter aceite lixeiro (ata 170 ºC), aceite
intermedio (170 a 230 ºC), aceite pesado (230 a 270 ºC), antraceno e pez (máis
de 270 ºC), produtos de gran valor industrial.
Actividades laborais:
Nos primeiros anos da súa implantación as fábricas de gas
dependían maioritariamente de persoal estranxeiro, pola necesidade de unha
certa competencia ou especialización nos oficios propios da industria. Máis
adiante a mellora na formación dos traballadores locais permitiría a substitución
do persoal estranxeiro.
Emprego:
O número de empregados, todos homes, era de trinta e
catro no ano 1906.
Materias Primas:
Carbón, preferiblemente hulla graxa de chama longa, aínda
que por veces mesturárase con carbón asturiano, producindo gas de peor
calidade.
Produtos Elaborados:
Gas de alumeado (182.500 m3 no ano 1906).
Distribución e comercialización:
Na área urbana e zonas periféricas da cidade de Santiago
de Compostela.
Referencias Bibliográficas:
Arroyo
Huguet, M., 2006, El gas en Ferrol
(1883-1898). Condiciones técnicas, iniciativas económicas e intereses sociales,
Universidad de Barcelona, Barcelona. ISBN 84-689-6500-6.
Barreiro
Fernández, X.R., 1990, “Saunier y la fábrica de gas”, Cien años de luz eléctrica en Galicia, Ramón García Fontenla (ed.),
introd. de Domingo García Sabell, Unión Fenosa, Madrid, p. 37-
Carmona
Badía, X., 1990, “Crisis y transformación de la base industrial gallega, 1850-
Carmona
Badía, J., y Nadal Oller, J., 2005. El
empeño industrial de Galicia. 250 años de historia, 1750-2000. A Coruña:
Fundación Pedro Barrié de la Maza. DL C-2342-2005. ISBN 84-95892-38-3.
Carré
Aldao, E., 1928. “Provincia de La Coruña”, Geografía
General del Reino de Galicia. Francisco Carreras Candi (dir.), trece
volúmenes, Barcelona: Editorial Alberto Martín, reedición facsimilar en 1980,
Ediciones Gallegas, La Coruña.
Carreras
Candi, F. (dir.), 1928, Geografía General
del Reino de Galicia, trece volúmenes, Editorial Alberto Martín, Barcelona,
reedición facsimilar en 1980, Ediciones Gallegas,
Lindoso Tato, E., 2006, “A la sombra del Arsenal: la
oferta empresarial ferrolana en siglo XIX”, Cuadernos
de Estudios Gallegos, LIII, nº 119, enero-diciembre 2006, p. 271-304. ISSN 0210-847 X.
Lindoso Tato, E., 2006, Los pioneros gallegos. Bases del desarrollo empresarial (1820-1913),
LID Editorial Empresarial, Madrid. ISBN 84-88717-94-6.
Manual del Ingeniero, 1942,
Enciclopedia del Ingeniero y del Arquitecto compilada por
Martínez López, A. (coord.), Mirás Araujo, J., e Lindoso
Tato, E., 2009. La industria del gas en Galicia: del alumbrado por
gas al siglo XXI, 1850-2005. Grupo de
Estudios de Historia de
Meijide
Pardo, A., 1974-75. “La primera industria coruñesa del vidrio (1827-1850)”. Revista del Instituto “José Cornide” de
Estudios Coruñeses, número 10-11, p. 143-201. La Coruña: Instituto José
Cornide de Estudios Coruñeses.
Portela
Silva, E., 2003: Historia de la ciudad de
Santiago de Compostela. Santiago de Compostela: Concello de Santiago de
Compostela; Consorcio da Cidade de Santiago de Compostela; Universidade de
Santiago de Compostela. DL C-225-2003. ISBN 84-9750-137-3.
Rodríguez
Ojea, F. (coord.), 2000, Grandes
empresas, grandes historias de Galicia,
Índice de mapas e planos:
Localización no
Mapa Topográfico Nacional 1:25.000: Folla 94-IV Santiago de
Compostela // Fuso 29 / X 536.955,62 / Y
4.747.082,80