158 Fábrica de gas de Vigo
- Provincia: Pontevedra
- Concello: Vigo
- Parroquia: Vigo (núcleo urbano)
- Lugar: Berbés
- Paraxe: Ribeira do Berbés
- Dirección: Rúa Picacho (na mazá entre as rúas Santa Marta, Teófilo Llorente e o comezo da Conde de Torrecedeira).
- Coord. Xeográficas - Latitude: 42.23509099379764
- Coord.Xeográficas - Lonxitude: -8.730686901679405
- Coordeadas UTM: Fuso 29 / X 522.359,46 / Y 4.676.292,72
- Clasificación: Fábrica de gas
- CNAE: 35.21 Produción de gas, 35.22 Distribución por tubaria de combustibles gasosos, e 35.23 Comercio de gas por tubaria.
- Tipoloxía: Destilación de carbón, principalmente hulla de chama longa
- Comarca: Vigo
- Marco Xeográfico: Ría de Vigo
- Ámbito: Urbano
- Acceso: A fábrica situárase no casco urbano de Vigo, en fronte da dársena do Berbés e no que daquela era o mesmo borde do mar e camiño do cemiterio, entre o que hoxe é a rúa Teófilo Llorente (antigamente rúa Picacho) a rúa Santa Marta e o comezo da rúa Conde de Torrecedeira.
Tipo de propiedade:
Visitable:
Xestión de visitas:
Historia:
De maneira resumida pódese dicir que a
industria do gas para iluminación orixínase nos anos finais do século XVIII,
impulsada polos traballos do mecánico escocés William Murdock e do enxeñeiro
francés Philippe Lebon e facilitada polos progresos da química, a valorización
do coque e o respaldo dos estratos máis avanzados da sociedade.
Aínda que a difusión da industria do
gas foi inicialmente moi dificultosa e coñeceu notables fracasos, a partir do outorgamento
polo Parlamento británico en 1812 do servizo público de gas combustible para
iluminación á empresa “Gas Light and Coke Company” iniciouse a expansión no
Reino Unido e en 1820 quince grandes cidades británicas contaban con fábrica de
gas.
Durante as primeiras décadas do século
XIX a innovación chegara tamén ás principais cidades europeas continentais:
Bruxelas (1819), París (1819), Dublín (1822), Berlín (1824), Róterdam (1826),
Xenebra (1843), Madrid (1843), Barcelona (1843), Estocolmo (1846), Lisboa
(1848), Porto (1849)…
A industria do gas aparece en España en
1842, datas nas que os procesos de acumulación de capital, fundamento de
calquera proceso industrializador, a penas se iniciaran (practicamente, non
existen bancos e nin sequera cóntase con leis que regulen as sociedades por
accións), polo que o aforro carece dos instrumentos financeiros precisos para
orientarse cara a calquera industria intensiva en capital, como é a do gas,
polo que os investimentos neste contexto realízaos case na súa totalidade
capital estranxeiro.
Na seguinte década, cando xorde a gran
expansión bancaria española, o sistema financeiro concentra a súa atención na
oportunidade investidora dos ferrocarrís, esquecendo ao sector industrial.
Chégase así a finais do século XIX,
cunha industria que creceu e desenvolveuse modestamente, moi por baixo do resto
da industria europea. No que incumbe á industria do gas, baste sinalar como
referencia a título comparativo que mentres en Inglaterra a primeira fábrica de
gas pódese datar xa en 1807 e vinte e dous anos máis tarde, en 1829, xa
existían máis de duascentas, en España instalábase o primeira trinta e cinco
anos despois (1842, Barcelona), e vinte e catro anos máis tarde, en 1866, tan
só había vinte e seis fábricas en funcionamento.
A inicios do século XX, o proceso de
industrialización español non se asentara, España seguía a ser un país de base
eminentemente agraria e na industria do gas xa estaba consolidada a gran
diferenza, posto que ó non realizarse os investimentos en infraestruturas, o
uso de gas -coa excepción catalá- non se popularizara, mentres que no resto de
Europa xa existían numerosas fábricas coas súas correspondentes redes de
distribución.
Unha segunda oportunidade de recuperar
o atraso da industria do gas -por outra banda, similar ó do conxunto da
industria española- xorde nos anos de 1920, coa repatriación dos capitais de
Cuba e os efectos fortemente expansivos da primeira guerra mundial. Esta vez, o
problema xorde da competencia que representa a aparición da electricidade,
primeiro de orixe térmica, e hidráulica despois, que vén substituír á
aplicación básica da industria do gas, a iluminación.
En resumo, cando se inicia a industria
do gas en España non existe o capitalismo financeiro que a difunda rápida e
eficazmente; cando, tardío, aparece o capitalismo financeiro en España, a época
dourada da iluminación por gas feneceu, e ese capital envórcase con entusiasmo
na nova forma de enerxía, a electricidade. Esta situación tradúcese na carencia
de infraestruturas, e mesmo, de mercados gasistas desenvolvidos, que son as
pautas fundamentais que marcan as diferenzas con respecto a outros países
industrializados no que atinxe á industria española do gas.
Os primeiros fitos do desenvolvemento
da industria do gas en España márcanos a iluminación co primeiro farol de gas
na aula de Debuxo da Casa Lonxa do Mar da Xunta de Comercio do Principado de
Cataluña (Barcelona, 1826) e a posta en marcha da rudimentaria fábrica de gas
coñecida como “O Laboratorio” no alto da rúa de Carretas de Madrid (1832), coa
que se iniciou a iluminación con farois de gas dalgunhas rúas céntricas da
capital do reino. O éxito do “Laboratorio” foi tal, que o rei Fernando VII
dispuxo outra pequena fábrica no Campo do Mouro, inmediata ó palacio real.
Na o ano 1843, a “Compañía Madrileña de
Alumbrado y Calefacción por Gas”, fíxose cargo do servizo, e en 1844, unha
compañía inglesa construíu unha fábrica de gas xunto á ponte de Toledo,
abastecida con carbóns de Puertollano e Asturias, estendéndose
considerablemente a subministración de gas por todo Madrid, de maneira que en
1885 producíronse 13 millóns de metros cúbicos de gas, e en 1890 as
canalizacións alcanzaban os 270 km de rede.
En Barcelona, tras unhas primeiras
xestións realizadas en 1840 por Charles Lebon, membro dunha familia gasista
francesa, no ano 1843, fúndase a “Sociedad Catalana para el Alumbrado de Gas”,
substituíndo 815 farois de aceite por farois de gas, cun aforro para o Concello
de 18.943 duros e 9 reais ó ano, o que supuña un notabilísimo aforro, da orde
do 50% do custo precedente.
A primeira fábrica de gas construíuse
na Barceloneta, e en 1854, fundábase “La Propagadora del Gas”, segunda empresa
gasista barcelonesa, que instalaba a súa fábrica en Grácia, distribuíndo o gas
en San Gervasio, Corts e Sarriá. En 1861, Charles Lebón, fundaba “Gas
Municipal”, logrando un contrato de quince anos co concello e instalando unha
nova fábrica en El Arenal, estendéndose a distribución polo Poble Nou e San
Martín de Provençals.
A partir da década de 1840, o
desenvolvemento da industria do gas en España é xa continuado e imparable. Tralas
primeiras fábricas de Madrid (1832), Barcelona (1843), Bilbao (1847) e
Santander (1852), instálase unha segunda fábrica en Barcelona (1854), ademais
das da Coruña (1854), Oviedo e Palma de Mallorca (1859), Tarrasa (1860), Lérida
e Valencia (1862), Murcia (1864), Zaragoza (1865), Granada (1866), Almería
(1867), Cádiz (1868), Gijón (1870), El Puerto de Santa María (1871), Santiago
de Compostela (1872), etc.
Malia o seu retraso, a expansión da
industria do gas en España foi notable, chegándose a contabilizar até un total
de 57 fábricas de gas, 28 das cales se localizaban en capitais de provincia, e
as restantes atopábanse en localidades con certa concentración de poboación.
Por outra banda, das 57 fábricas de gas citadas, 26 delas atopábanse en
Cataluña, o que pon de manifesto o forte arraigamento da industria gasista naquela
rexión.
O desenvolvemento da industria do gas
en España viuse entorpecido e atrasado polo lado da demanda polo reducido
consumo industrial e privado da época, e polo elevado custo da materia prima
–hullas gasificables– e as limitacións financeiras para a construción das redes
de subministración, no que incumbe á oferta.
A carencia de carbóns de calidade e a
falta de comunicacións terrestres no país limitou inicialmente o
desenvolvemento a aquelas zonas costeiras que contaban con infraestruturas portuarias
apropiadas para facilitar o aprovisionamento de carbóns ás fábricas de gas a
uns prezos competitivos.
Xa desde principios do século XX, a
popularización da iluminación eléctrica supuxo unha difícil situación para o
sector gasista, que ante o declive da iluminación pública con gas, tratou de
promover novas utilizacións para o gas cidade.
As dificultades de abastecemento de
carbón trala guerra civil española (1936-1939), supoñen unha nova dificultade
para a industria gasista, que mesmo se ve obrigada nalgúns casos á suspensión
da subministración, situación que non puido normalizarse no país até 1951.
Co esgotamento dos carbóns de maior
calidade, os prezos da materia prima para a gasificación incrementáronse de
maneira significativa, experimentándose con modificacións nos procesos para
mellorar os rendementos e permitir a utilización dos carbóns máis baratos.
Aínda que se fixeron con éxito
numerosos intentos de gasificar carbóns de baixa calidade, as técnicas
desenvolvidas non lograron competir cos novos métodos de obtención de gases
combustibles a partir do petróleo, posto que a dispoñibilidade a baixo prezo de
derivados do petróleo procedentes de refinaría e o deseño de diversos
procedementos de gasificación destes derivados para fabricar gases combustibles
cunha ampla gama de poderes caloríficos, incluído o propio gas de refinaría,
convertían en antieconómica mesmo a utilización de carbóns de baixo grao.
Numerosas fábricas de gas deste tipo entraron en explotación a partires de
1960.
O emprego do petróleo no canto do
carbón, presenta indubidables vantaxes na fabricación de gases combustibles. A
unha maior facilidade de manipulación das materias primas líquidas e gasosas,
con instalacións menos voluminosas e que requiren menores investimentos, únese
a posibilidade de fabricar unha gran variedade de gases combustibles, carentes
do temido monóxido de carbono, é dicir, practicamente non tóxicos. Á ausencia
de subprodutos de fabricación nos novos procesos, engádese, ademais, a
posibilidade de producir gas a alta presión, reducindo os custos de transporte
e facilitando a súa distribución a maiores distancias.
En definitiva, o proceso de
substitución do carbón por derivados do petróleo como materia prima básica para
a fabricación de gases combustibles, representou unha auténtica revolución
tecnolóxica na industria do gas manufacturado, practicamente estancada durante
cento cincuenta anos e que puido así renovarse e salvarse dunha segura
desaparición.
En 1956, cos antecedentes do ocorrido
noutros países, iníciase a primeira revolución tecnolóxica da industria do gas
cidade en España, coa posta en marcha pola empresa “Catalana de Gas y
Electricidad, S.A.” da primeira planta española de fraccionamento catalítico de
fuel óleo para producir gas, coa secuela da desaparición de fábricas,
concentración de empresas, economía de escala e espectaculares aumentos na
produtividade, todo iso baseado en importantes investimentos.
Este cambio permitiu a supervivencia da
industria do gas cidade, asfixiada polos elevados custos de gasificación do
carbón, que facían do gas canalizado un produto non competitivo nin fronte á
electricidade, nin fronte ós gases licuados do petróleo, que iniciaran a súa
penetración masiva en España en 1958 trala creación da empresa “Butano, S.A.”
no verán do ano anterior.
A partir de 1961 abandónanse
definitivamente os sistemas clásicos de gasificación da hulla, substituíndoos
polos modernos procesos de fraccionamento (cracking)
catalítico de naftas lixeiras e así, na década de 1960, a industria española do
gas manufacturado sufriu un cambio importante, consecuencia do cambio
tecnolóxico que supuxo a introdución do novo proceso de fabricación.
Como se dixo, este cambio tecnolóxico
foi absolutamente necesario para a supervivencia da industria do gas cidade,
dado que os custos de produción da gasificación do carbón (cunha constante
subida de prezo das materias primas), unidos a unha estrutura de prezos de
venda políticos (coa consecuente escaseza de marxes de beneficios e por tanto,
limitacións no autofinanciamento), levaba inexorablemente a unha fisionomía de
empresa caracterizada por instalacións anticuadas, unha baixa taxa de
crecemento e unha continuada descapitalización.
O proceso de modernización das fábricas
de gas españolas supuxo, por unha banda, a concentración de empresas de
distribución de gas, que pasaron das 31 existentes en 1960 ás 17 en
funcionamento en 1979. Por outra banda, dita reconversión comportou unha
profunda modificación na relación entre capital e traballo, e así no período de
1960 a 1969, mentres as vendas de gas case se duplicaron, pasando de 318 a 605
millóns de metros cúbicos, o persoal empregado reduciuse nun 33%, pasando de
5.426 a 3.723 persoas.
A penetración do gas natural en España
a partir de 1969, coa construción da planta de regasificación de Barcelona,
supuxo a modificación definitiva da industria do gas canalizado, coa paulatina
substitución do gas manufacturado polo devandito gas natural. Esta substitución
acelerouse notablemente cara a 1980, o gas natural introduciuse con firmeza nos
mercados e o gas manufacturado continuou o seu rápido retroceso, representando
na década do ano 2000 apenas un 0,3% do total de gas consumido en usos finais.
Tralo peche das fábricas de San
Sebastián (1998) e Murcia (1999), e a reconversión da fábrica de Palma de
Mallorca (2001), a familia dos gases combustibles manufacturados queda
representada en España unicamente polas mesturas gasosas de aire metanado e
aire propanado, que se manterán en tanto e en canto non se atope dispoñible a
subministración de gas natural nas súas actuais zonas de utilización.
Descrición Xeral do Entorno:
Construcción:
En 1884 pola compañía francesa “Société Anonyme
d’Eclairage, de Chauffage et de Force Motrice des villes de La Corogne et Vigo”.
Abandono:
No ano 1952. Desmantelada cara a 1955.
Descrición:
Vigo experimentara dende o
derradeiro cuarto do século XIX un conxunto de transformacións na súa base
económica que lle deran pulo para chegar a constituír un dos casos máis
sobresaíntes de urbanización industrial acelerada en España. Coñecedor da
importante evolución da cidade, François Saunier Goubard, director ata 1880 da
fábrica de gas de Santiago de Compostela e representante dende entón da
“Sociedad para el alumbrado de gas de la ciudad de La Coruña” presentaría en
1882 unha proposta para estabelecer en Vigo o alumeado por gas.
A proposta sería aprobada polo
concello vigués o 22 de novembro de 1882 e daría lugar ó nacemento da “Société
Anonyme d’Eclairage, de Chauffage et de Force Motrice des villes de La Corogne
et Vigo”, compañía controlada por la “Société de Gaz et Eléctricité du Sudest”,
con fábricas en Montpellier, Toulon, Tarare y Cluny e que aportaba solidez
financeira e actualización tecnolóxica pola vía da súa adhesión e asistencia ós
congresos da influinte “Société Technique du Gaz”, estabelecida en Lyon dende
1874.
Para a construción da fábrica de
gas Saunier elixiu a finca da viúva de Larrañaga, un solar próximo ó casco
urbano e ó porto, na rúa Picacho (hoxe rúa Teófilo Llorente), camiño do
cemiterio da vila. Para consolidar o muro de contención, socavado pola acción
das mareas, houbo de continuarse o terraplén no camiño inmediato ó mar. Houbo
tamén que derrubar unha casa da rúa Santa Marta para abrir no seu sitio unha
porta para entrada de carros.
Finalizadas as obras, na noite do
24 de xullo de 1884 inaugurábase o alumeado de oitenta e dous farois
alimentados con gas, cantidade que subiría a noventa e catro pouco despois e
chegaría ós trescentos vinte e catro no mes de outubro dese ano. Coas
instalacións xa en funcionamento, fíxose cargo da dirección da fábrica Álvaro
del Diestro Echániz, quedando Saunier como representante da empresa en Vigo.
O derradeiro cuarto do século XIX
vería a expansión da urbe viguesa, paralela á industrialización e ás
actividades conserveiras, marítimas e comerciais, así como á conexión
ferroviaria con Ourense (1881) e con Pontevedra (1884). O consumo do gas non
tivo un desenvolvemento parello, sometido á forte competencia que presentaba xa
entón a electricidade.
De feito, en 1891 a sociedade
“Bayliss, Baldelló y Cía.” presentaba un proxecto de instalación e explotación
do alumeado eléctrico en varias rúas de Vigo, proxecto que aprobábase no mes de
decembro dese mesmo ano. E cara a 1895 o concello tiña suficientemente clara a
decisión de substituír o alumeado a gas polo eléctrico.
Nesta situación de cambio do
paradigma enerxético, a empresa gasista acometía contra 1896 a montaxe das
máquinas precisas para a produción de enerxía eléctrica, e o 22 de decembro de
dito ano inaugurábase a nova fábrica e a iluminación eléctrica na cidade. O
mesmo tempo, continuaba introducindo melloras na rede de distribución de gas e
implantando novos queimadores, máis potentes e económicos.
No imparable medrar da
electricidade, o 25 de outubro de 1902 constituíase en Caldas a sociedade
anónima “Electra Popular de Vigo y Redondela”, impulsada polo enxeñeiro
industrial Ramón Laforet Cividanes e moi ligada á Banca Riestra. A nova empresa
eléctrica solicitaba en 1902 autorización para o tendido de liñas de baixa
tensión na cidade para a subministración de alumeado e forza motriz a
industrias e particulares por medio da electricidade.
A empresa gasista traballaba tamén
no fronte eléctrico e pouco despois solicitaba unha concesión para o
aproveitamento dun salto de auga no río Lérez con 1.600 CV de potencia
instalada, poñéndose en servizo a nova central contra 1905.
O ciclo bélico derivado da
Primeira Guerra Mundial (1914-1918) estenderíase até 1922 e suporía a escaseza
e o encarecemento de tódolos elementos vinculados á fabricación e distribución
do gas (carbón, tubarias de ferro fundido, tubarias de chumbo e aparellos de
calefacción), obrigando mesmo á suspensión do servizo en moitas fábricas
españolas. A fábrica de Vigo non foi allea á situación, con enormes dificultades
para o abasto do carbón estranxeiro e repercusión negativa na fabricación de
gas, levando á empresa a significativas perdas económicas.
O 23 de xullo de 1917 a fábrica de
gas de Vigo foi adquirida pola “Electra Popular de Vigo y Redondela”, que
seguidamente instalara unha nova central térmica na rúa García Barbón.
O 11 de xullo do ano 1923
culminaba o acordo acadado en 1921 entre a “Sociedad de Gas y Electricidad de
Santiago”, a “Electra Popular de Vigo y Redondela” e a “Sociedad General
Gallega de Electricidad”, fusionándose as tres baixo a razón social desta
última, trocando o mapa galego da subministración de electricidade… mais esta
vai ser outra historia.
Entre 1927 e 1930 a industria do
gas continuou a súa expansión, aínda que con ritmo decrecente. Malia que o
negocio dominante era o eléctrico, a “Sociedad General Gallega de Electricidad”
promovería o tendido dunha nova tubaria para o subministro de gas á poboación,
unha estación de emisión e regulación de presión e un novo gasómetro de 4.300
m3, ademais dunha fábrica de deshidratación do alcatrán e varios extractores,
lavadores e reguladores na sala de aparatos da fábrica de gas.
O gas e a electricidade
compartiron o servizo de iluminación ata 1936, ano en que o gas desapareceu
totalmente do alumeado de Vigo.
Malia os intentos de
diversificación e ampliación dos consumos dos sectores domésticos e industriais,
o declive da industria do gas acelerouse na década de 1930. Durante a Guerra
Civil española (1936-1939) Galicia estivo baixo o dominio dos sublevados contra
a República, converténdose en abastecedora de alimentos para o exército
rebelde, situación da que tiraron proveito tanto Coruña coma Vigo.
Xa na posguerra a electricidade
conquistou totalmente o alumeado público, e a industria de gas mantívose co
consumo doméstico e o consumo industrial, pero perdendo lenta e inexorabelmente
presenza nuns mercados que ía conquistando a electricidade e os derivados do
petróleo, e nomeadamente no sector doméstico os gases licuados do petróleo da
man da empresa “Butano, S.A.”.
Privada do alumeado público e
limitada a subministración a uns poucos consumidores particulares, a
instalación de gas viguesa clausurábase en 1952. Seis anos despois, a comezos
de 1958, pechaba tamén a fábrica de gas da Coruña, poñéndose así fin a un
século da industria do gas manufacturado en Galicia.
Tempo de uso:
Todo o ano, dependendo da subministración de carbón.
Sistema de produción:
A destilación de carbóns a alta temperatura,
en vaso pechado (destilación seca) permite obter gas de alumeado, con coque e
alcatrán como subprodutos. Os produtos e subprodutos de mellor calidade obtense
destilando hulla de chama longa, mormente carbón inglés procedente de Newcastle
(chamado cannel, contracción de candle coal, cabón de buxía ou de
alumeado).
A destilación dos combustibles
bituminosos, a temperaturas entre 900 e 1.400 ºC, provoca unha descomposición
do carbón que da lugar a novos produtos sólidos (coque), líquidos (alcatrán e
auga) e volátiles (gases e vapores combustibles). O proceso ten tres fases
diferenciadas:
Ata os 375 ºC ten lugar a
desgasificación inicial, na que o carbón que se carga nas retortas (cámaras,
nos fornos modernos) comeza a abrandarse desprendendo anhídrido carbónico,
monóxido de carbono e hidrocarburos da serie do metano.
Continúa ata os 425 ºC a
desgasificación principal, co carbón amolecendo ata chegar á fusión total,
liberando gran cantidade de gas e esponxando a masa pastosa residual, que aglomera
nun produto poroso que solidifica para formar o coque.
A partires dos 425 ºC ten lugar a
desgasificación final, proseguindo o desprendemento de gases (principalmente
hidróxeno) do coque en cantidades considerables.
Os primeiros fornos eran dos
chamados de retortas, cun rendemento de mil douscentos quilogramos a dúas
toneladas destiladas en vinte e catro horas. Os fornos de cámaras, máis
modernos, acadaban capacidades de destilación de ata vinte e cinco toneladas en
vinte e catro horas.
O gas obtido sometíase
seguidamente a unha serie de procesos de depuración. O primeiro era o
arrefriamento do gas ata uns 100 ºC e unha primeira separación de alcatrán no barrilete por medio do lavado con auga
amoniacal. Despois o gas arrefriábase de novo nos condensadores ata uns 10 ou 20 ºC, separándose máis alcatrán,
amoníaco e benzol. Tralos condensadores dispúñanse os exhaustores, uns ventiladores para impulsar o gas coa presión
suficiente ata o gasómetro.
Viñan despois os separadores de alcatrán, para reter os
residuos que aínda puidera conter o gas, e os lavadores de cianógeno, para extraer o ácido cianhídrico. E aínda
tiña que separarse a naftalina, lavando o gas con aceite destilado de alcatrán
de lignito; recuperarse o amoníaco mediante lavado con auga; extraer o benzol por
lavado do gas con aceite destilado de alcatrán de hulla; e finalmente, depurar
o xofre por absorción con hidróxido férrico antes de enviar o gas ó gasómetro.
O gasómetro consistía nunha cuba cilíndrica
para conter o gas cuberta cunha campá tamén cilíndrica que podía deslizarse
verticalmente dentro da cuba en función da cantidade de gas almacenado nesta,
mantendo así constante a presión do gas. A estanquidade entre ambos recipientes
viña garantida por un anel de peche hidráulico a base da auga ou de aceite de
alcatrán. Consonte a carga encol da campá a presión do gas nela contido podía
variar entre 80 e 220 milímetros de columna de auga, presión coa que o gas
enviábase polas redes de distribución ata os diferentes puntos de consumo na
cidade.
O alcatrán obtido sometíase a
destilación fraccionada para obter aceite lixeiro (ata 170 ºC), aceite
intermedio (170 a 230 ºC), aceite pesado (230 a 270 ºC), antraceno e pez (máis
de 270 ºC), produtos de gran valor industrial.
Actividades laborais:
Nos primeiros anos da súa implantación as fábricas de gas
dependían maioritariamente de persoal estranxeiro, pola necesidade de unha
certa competencia ou especialización nos oficios propios da industria. Máis
adiante a mellora na formación dos traballadores locais permitiría a substitución
do persoal estranxeiro.
Emprego:
O número de empregados, maioritariamente homes, roldaba
ós corenta e cinco a finais da década de 1920 e pasara dos cincuenta nos anos
previos á guerra civil.
Materias Primas:
Carbón, preferiblemente hulla graxa de chama longa.
Consumo anual aproximado de 3.500 toneladas cara a 1931.
Produtos Elaborados:
Gas de alumeado, coque e alcatrán (aproximada e respectivamente
1.000.000 m3, 2.000 t e 130 t no ano 1931).
Distribución e comercialización:
Na área urbana e zonas periféricas da cidade de Vigo.
Referencias Bibliográficas:
Arroyo
Huguet, M., 2006, El gas en Ferrol
(1883-1898). Condiciones técnicas, iniciativas económicas e intereses sociales,
Universidad de Barcelona, Barcelona. ISBN 84-689-6500-6.
Barreiro
Fernández, X.R., 1990, “Saunier y la fábrica de gas”, Cien años de luz eléctrica en Galicia, Ramón García Fontenla (ed.),
introd. de Domingo García Sabell, Unión Fenosa, Madrid, p. 37-
Carmona
Badía, X., 1990, “Crisis y transformación de la base industrial gallega, 1850-
Carmona
Badía, J., y Nadal Oller, J., 2005. El
empeño industrial de Galicia. 250 años de historia, 1750-2000. A Coruña:
Fundación Pedro Barrié de la Maza. DL C-2342-2005. ISBN 84-95892-38-3.
Carré
Aldao, E., 1928. “Provincia de La Coruña”, Geografía
General del Reino de Galicia. Francisco Carreras Candi (dir.), trece
volúmenes, Barcelona: Editorial Alberto Martín, reedición facsimilar en 1980, Ediciones
Gallegas, La Coruña.
Carreras
Candi, F. (dir.), 1928, Geografía General
del Reino de Galicia, trece volúmenes, Editorial Alberto Martín, Barcelona,
reedición facsimilar en 1980, Ediciones Gallegas,
Lara
Coira, M., 1997, Ingeniería del Gas,
apuntes de la asignatura de quinto curso de Ingeniería Industrial, Ferrol:
Escuela Politécnica Superior de la Universidad de A Coruña.
Lindoso Tato, E., 2006, “A la sombra del Arsenal: la
oferta empresarial ferrolana en siglo XIX”, Cuadernos
de Estudios Gallegos, LIII, nº 119, enero-diciembre 2006, p. 271-304. ISSN 0210-847 X.
Lindoso Tato, E., 2006, Los pioneros gallegos. Bases del desarrollo empresarial (1820-1913),
LID Editorial Empresarial, Madrid. ISBN 84-88717-94-6.
Manual del Ingeniero, 1942,
Enciclopedia del Ingeniero y del Arquitecto compilada por
Martínez López, A. (coord.), Mirás Araujo, J., e Lindoso
Tato, E., 2009. La industria del gas en Galicia: del alumbrado por
gas al siglo XXI, 1850-2005. Grupo de
Estudios de Historia de
Meijide
Pardo, A., 1974-75. “La primera industria coruñesa del vidrio (1827-1850)”. Revista del Instituto “José Cornide” de
Estudios Coruñeses, número 10-11, p. 143-201. La Coruña: Instituto José
Cornide de Estudios Coruñeses.
Rodríguez
Ojea, F. (coord.), 2000, Grandes
empresas, grandes historias de Galicia,
Índice de mapas e planos:
Localización no
Mapa Topográfico Nacional 1:25.000: Folla 223-III Vigo // Fuso
29 / X 522.359,46 / Y 4.676.292,72