161 Fábrica da Lavandeira
- Provincia: Ourense
- Concello: O Carballiño
- Parroquia: Santa Mariña de Longoseiros
- Lugar: A Lavandeira
- Paraxe: A Retorta e O Requeixo
- Dirección: Non procede
- Coord. Xeográficas - Latitude: 42.42451182292281
- Coord.Xeográficas - Lonxitude: -8.095639050006866
- Coordeadas UTM: Fuso 29 / X 574.405,24 / Y 4.697.287,06
- Clasificación: Fabricación de papel
- CNAE: 17.12 Fabricación de papel e cartón (papel de varias calidades).
- Tipoloxía: Muíño papeleiro de tinas
- Comarca: O Carballiño
- Marco Xeográfico: O Carballiño
- Ámbito: Rural
- Acceso: Unha vez no Carballiño colleremos a estrada nacional N-541 cara a Pontevedra. A uns dous quilómetros apartaremos á esquerda no lugar da Lavandeira e baixaremos cara ó río Arenteiro ata a fábrica de papel, actualmente sometida a traballos de recuperación.
Tipo de propiedade:
Visitable:
Xestión de visitas:
Historia:
Alá polo ano 105, Tsai Tsai-Lun
lograba crear en Lei-Lan (Honan, no corazón de China) o primeiro papel
fabricado a partir de fibras vexetais extraídas de trapos, redes de pescar, cáñamo
e bambú. O seu coñecemento foi estendéndose pola ruta da seda, ata que no ano
751 os musulmáns capturaban preto de Samarcanda (Uzbekistán) a algúns artesáns
chineses coñecedores do oficio, que o ensinarían ós seus captores a cambio dun
trato privilexiado. Desta forma, o papel –ata entón monopolio dos chineses–
pasou a Occidente da man dos árabes, que instalaron muíños papeleiros en toda a
Asia Menor e norte de África.
Despois da gran fábrica de papel
que se construía en Bagdad (Iraq) no ano 793, a fabricación chegaba á Meca, a
Damasco e, vía O Cairo, a Fez (Marrocos), onde no ano 1200 contaban con
catrocentas moas de refinamento en funcionamento. A través de Córdoba e Toledo
(España) o papel introduciríase en Europa. A primeira referencia indiscutible
dun muíño papeleiro na Península Ibérica é do ano 1056 nas aforas de Xàtiva
(Valencia), onde Abu-Masafya contaba con vinte operarios que empregaban liño de
Valencia como materia prima, fabricando un papel de gran calidade.
En 1189 introducíase a fabricación
de papel en Francia, e en 1230 en Italia (Xénova, Bologna e Fabriano). O ano
1390 funcionaba en Nuremberg o primeiro muíño papeleiro alemán. Cara a 1494
introducíase en Inglaterra, e a finais do século XVI chegaba a Rusia, Estados
Unidos e Suecia. Foi lenta a súa introdución en Europa, tanto polo seu prezo
(durante moito tempo equiparable ó do pergameo) como polos prexuízos de quen
consideraban o seu uso indebido por estar fabricado por xudeus e árabes.
O proceso tradicional de
fabricación do papel pode describirse diferenciado nas súas cinco etapas
fundamentais:
- preparación da materia prima (fundamentalmente trapos): aventado,
clasificación, esgazado, abatanado e fermentación en auga con cal;
- preparación da pasta nas pilas desfacendo as fibras cos mazos do muíño:
trinchado, afinado e refinado;
- formación das follas de papel na tina, filtrando coidadosamente co molde
ou forma a pasta xa refinada;
- prensado das follas para eliminar a auga residual;
- secado das follas.
Os talleres contaban tamén con
zonas complementarias, como a de encolado (aplicación a unha ou ás dúas caras
da folla dunha fina capa dunha pasta especial –carga– para igualar a
superficie, encher os poros e dar un certo grao de impermeabilidade ó papel,
facéndoo resistente á auga e ós líquidos) e a de satinado (modificación do
acabado do papel xa seco pasándoo mediante golpes de maza, brunido con pedra ou
madeira puída, ou prensado con calor) para a preparación final de papel de
diferentes calidades: fino ou groso, forte ou brando, absorbente ou repelente,
secante, de escritura ou de impresión.
Agás a introdución da pila
holandesa ou cilindro refinador (desfibradora inventada en Holanda cara a 1670)
como único perfeccionamento significativo, este lento e laborioso proceso
tradicional de fabricación manual do papel duraría ata finais do século XVIII.
Corría o ano de 1803 cando se puña en marcha en Frogmore (Inglaterra) a
primeira máquina de táboa plana para a fabricación de papel continuo. Tratábase
dunha evolución do prototipo construído en 1798 polo francés Louis-Nicolas
Robert, perfeccionado fundamentalmente polo mecánico inglés Bryan Donkin
financiado nos seus traballos polos irmáns Fourdrinier.
O papel non saía seco da máquina,
polo que había que cortalo e secalo ó aire, á maneira tradicional. As
innovacións continuaron e en 1819 instalábanse en Weida (Turingia) os primeiros
cilindros secadores por vapor, e en 1826 Canson introducía en Vidalon (Francia)
os cilindros ou prensas aspirantes, mentres que Bergue en 1840 completaba cos
areeiros as innovacións no proceso, co que a máquina continua podía
considerarse plenamente desenvolta.
O acceso a tecnoloxía estranxeira implicaba
a chegada de man de obra cualificada, pois as deficiencias do ensino técnico
español obrigaban á presenza de especialistas foráneos para a formación de
expertos españois.
A variedade de pedidos de produtos
diferenciados –e sempre a escala reducida– determinaban a lentitude da
mecanización e a súa baixa especialización, polo que en España se buscaba a
versatilidade da pequena fábrica, para poder pasar dun produto a outro con
axilidade.
Outra dificultade radicaba na
dotación de recursos, tanto materias primas como enerxía. Os contemporáneos
queixábanse dos altos prezos dos trapos (35 ó 50% do custo do papel) e produtos
químicos, e das dificultades de circulación dun produto de baixo valor e
elevado volume (os trapos) pola ineficiente rede de comunicacións españolas. Os
trapos importábanse de Italia e o cloruro de cal de Francia, necesitándose
ademais cloro, acedos, sosa cáustica, resinas e colorantes, de orixes diversas
aínda que tamén maioritariamente importados.
Como referencia da situación,
preséntase a continuación unha comparación do ano 1866 entre os custos de
fabricación de 700 toneladas de papel continuo en España e no estranxeiro,
valorados en reais de vélaro.
|
España |
Estranxeiro |
Trapo e alpargatas |
1.363.600 |
974.000 |
Produtos químicos |
397.124 |
216.962 |
Carbón |
269.500 |
30.800 |
Man de obra |
154.000 |
134.000 |
Outros |
621.927 |
356.290 |
Total |
2.806.151 |
1.712.052 |
Ante esta insostible situación
buscáronse sucedáneos dos trapos, como o esparto, iniciativa que fracasou polos
altos custos de transformación en España (necesitábase para iso carbón, cloruro
de cal e sosa), mentres que os atochales españois alimentaban as fábricas
británicas, con custos de transformación sensiblemente menores pola
significativa economía do carbón e dos produtos químicos.
A elaboración de pasta de madeira,
iniciada en España cara a 1880, supuxo o principio da fin das vellas papeleiras
que empregaban trapos como materia prima, que non puideron resistir o pulo da
nova competencia.
Descrición Xeral do Entorno:
Construcción:
Abandono:
Descrición:
O 4 de
outubro de 1838 xuntábanse no Carballiño don Bernardo Taboada e a súa dona,
dona Ana de la Riva, residentes entón en Compostela, co presbítero don José
Valeiras, veciño da vila. O propósito da xuntanza era o de construír unha presa
ou tapacuña no río Arenteiro para a construción dunha fábrica de papel no
paraxe da retorta, parroquia de Santa Mariña de Longoseiros do termo municipal
do Carballiño.
A
captación das augas e a condución pola marxe dereita do río Arenteiro por unha
canle de uns catrocentos cincuenta metros permite obter un salto de entre cinco
e seis metros no lugar da instalación das rodas de accionamento dos mazos.
A
fábrica estaba dividida en cinco salas ou oficinas diferenciadas: selección e
clasificación do trapo; muíño dos mazos; casa das tinas; sequeiro; e brunido e
preparación.
A canle
ou acueduto da Lavandeira tiña na súa lonxitude cinco saídas da auga para facer
virar ata cinco rodas para o accionamento cun ritmo de corenta golpes por
minuto dos respectivos mazos en cadansúa pía: as dúas primeiros de desenfiado, a
terceira e cuarta de afinado, e a quinta de desleído. As rodas tiñan un
diámetro de uns dous metros e medio, e o seu eixo normalmente accionaba tres
mazos (o forte, o feble e o do medio) que batían nunha mesma pía.
O
sequeiro da Lavandeira ten dúas plantas para o secado do papel, con vinte e
dous metros de largo e oito de ancho. Ábrense catorce ventás a cada lado e
cinco na parte posterior, mentres que no fronte ten dúas na primeira planta e
tres na segunda.
O final
do acueduto a auga caía por enriba dunha sexta roda, a encargada de accionar o
pesado mazo de satinado para preparación final do papel.
O 28 de
xuño de 1842 a fábrica era arrendada ós carballiñeses Valentín Fernández e
Francisco Baños. Morto Bernardo Taboada, o seu cuñado don Luis de la Riva
arrendaba a fábrica o 13 de xuño de 1844 a don Juan Bernardo Fernández
Fernández, quen o 5 de marzo de 1846 viaxaría ata San Martiño de Laraño, no
concello de Conxo (hoxe Santiago de Compostela) para adquirir a fábrica por
compra a dona Ana de la Riva, viúva do falecido médico Bernardo Taboada.
Aparece
no mapa de Coello de 1856 e tamén no Indicador de 1867, no que se dí que
pertence a don Antonio Taboada. Xa non aparece citada nos Bailly-Bailliere de
1884 a 1900, polo que é de supor que xa deixara de traballar antes desas datas.
O 1 de xuño de 1896 o vigués Ramón
Laforet Cividanes, entón contratista do alumeado público da vila do Carballiño
adquiría as instalacións, posibelmente mirando de producir electricidade nelas.
Posteriormente instalárase unha
turbina hidráulica para o accionamento dunha serraría.
No mes
de xullo do 2007, por acordo do concello do Carballiño, a Xunta de Galicia e o
Ministerio de Cultura, acordábase encargarlle ó arquitecto Manuel Gallego
Jorreto a recuperación da vella fábrica de papel.
Tempo de uso:
Sistema de produción:
O proceso de fabricación de papel
iniciábase co escollido e clasificación dos trapos almacenados na fábrica
segundo as súas fins, reservándose os mellores para a fabricación de papel de
calidade superior, destinándose os peores para a fabricación de papel basto,
como a estraza ou a estracilla.
Acumulada a cantidade de trapos
suficiente para iniciar o proceso, botábanse nun pío chamado podredoiro,
engadindo auga e deixando levedar durante un período de tempo de cinco ou seis
semanas, ata que a calor da fermentación no podredoiro “queime ó meter a man”.
Finalizada esta operación, os trapos reducíanse manualmente a anacos pequenos,
con axuda dunha gadaña ou cortador, levándoos a continuación ó muíño de mazos.
Un apresamento construído nunha revolta
do río permitía derivar as augas a unha canle construída na súa marxe dereita,
que tras un percorrido superior ós catrocentos metros, conducíaas ás
instalacións da fábrica de papel, onde corría polo acueduto e vertíanse sobre cinco
grandes rodas hidráulicas verticais de uns dous metros e medio de diámetro,
máis unha sexta roda ó final do acueduto para o accionamento do satinador.
Estas rodas motrices, do tipo
gravitatorio de caixóns ou arcaduces, levaban os seus eixes erizados de levas
que accionaban os mazos, erguéndoos para bater nas pías ou tinas en que se
colocaran os trapos cortados unha vez finalizada a súa fermentación tras a
estancia no podredoiro.
As instalacións contaban con cinco grupos
de tres mazos cada un diferenciados para os labores específicos de esfiañado (dúas
pías de esgazado), afinado (dúas pías de moenda) e desleído (unha pía de
homoxeneización da pasta) tralas que se obtiña a polpa ou pasta para a
elaboración do papel.
Como se
ten dito, ó final do acueduto a auga caía por enriba dunha sexta roda, a
encargada de accionar o pesado mazo de satinado para preparación final do
papel.
Unha vez obtida a pasta de papel
procedíase ó seu callado vertendo unha pequena cantidade de polpa nun molde
rectangular co fondo formado por unha fina malla de arames; a auga escoaba a
través do mallazo, pero as fibras nel retidas ó enfurtirse formaban unha folla
de papel sobre os arames. Esta operación manual era relativamente rápida,
rendendo uns oito pregos por minuto cun só operario.
Retirados os pregos dos moldes púñanse
en pía intercalando entre cada un uns panos de la branca sen costuras, os
saiales. Despois procedíase ó seu prensado, en prensa ou entre roletes, para
escoar a auga sobrante e finalmente deixábanse secar ó aire.
O papel xa seco, que pola súa gran porosidade
resulta moi absorbente (papel secante), sometíase entón ó proceso de encolado
co zume obtido ó espremer desperdicios xelatinosos de animais moi cocidos. Tras
un novo prensado para eliminar o exceso de cola e un novo secado ó aire, o
papel “de barba” (polas barbas que quedaban ó sacalo do molde) traballábase no
mazo de satinar para darlle o apresto final e eliminar as irregularidades que
puidese presentar o acabado, quedando xa listo para ser empaquetado e posto á
venda.
A chegada da electricidade supuxo a
modernización das instalacións, substituíndo as rodas motrices por unha turbina
hidráulica que arrastraba un xerador eléctrico, sendo entón a electricidade a
que movía a maquinaria fabril.
No propio proceso de elaboración da
pasta, a refinadora holandesa substituía ás vellas pías de esfiañado, afinado e
desleído. Nalgúns casos, a máquina semicontinua, tamén chamada redonda, de
bombo o picardo, substituía o traballo do alabrén (o operario que fai a folla
de papel na tina coa axuda do molde) e do poñedor (o que toma a forma do
alabrén e pon a folla sobre o sayal para levala á prensa) e con ela se
elaboraba o equivalente a catro ou cinco tinas.
Actividades laborais:
Mano de obra principalmente feminina na limpeza e
preparación do trapo, así como no levado ó secadoiro. Persoal masculino na
atención da maquinaria e nas oficinas.
Emprego:
No Madoz aparece citada como a fábrica de Santa María de
Mesego (que é a parroquia da banda esquerda do río) e daquela tiña “máis de
vinte operarios”.
Materias Primas:
Produtos Elaborados:
Distribución e comercialización:
Local e rexional, mesmo con algunhas vendas en Castela.
Referencias Bibliográficas:
Asunción
Pastor, J., 2002, El papel. Técnicas y métodos tradicionales de elaboración,
Parramón, Barcelona. DL NA-2161-2001. ISBN 978-84-34224-10-0.
Bailly-Bailliere,
1879. Anuario del Comercio, de
Bailly-Bailliere e hijos, 1895 a 1937. Almanaque Bailly-Bailliere. Pequeña
enciclopedia popular de la vida práctica. Madrid: Bailly-Bailliere e
hijos.
Basanta
Campos, J.L., 1966, “Algunas adiciones a la historia de la fabricación de papel
en Galicia del siglo XVIII a nuestros días”, Investigación y Técnica del Papel, núm. 7, enero 1966, p. 23-41.
D.L. M-13650-1964.
Carmona
Badía, J., y Nadal Oller, J., 2005, El
empeño industrial de Galicia. 250 años de historia, 1750-2000, Fundación
Pedro Barrié de la Maza, Coruña. ISBN 84-95892-38-3.
Fumega Piñeiro, F.X.; Sobrado Pérez, X.L., 2010: As fábricas de papel na comarca do
Carballiño. O Carballiño (Ourense): Centro de Estudios Chamoso Lamas. DL
OU-177-2010. ISBN
978-84-614-4756-5.
Gayoso
Carreira, G., 1965, “La fabricación del papel en Galicia del siglo XVIII a
nuestros días”, Investigación y Técnica
del Papel, núm. 4, abril 1965, p. 193-223. D.L. M-13650-1964.
Gayoso
Carreira, G., 1994, Historia del papel en
España, 3 vol., 2ª ed. 2006, Servicio de Publicaciones de la Diputación
Provincial, Lugo. DL S-1455-2006. ISBN 84-8192-003-7.
Gutiérrez
i Poch, M., 1999. «L’Espagne est encore dans l’enfance. Máquinas francesas y
fracaso español. La mecanización de la industria papelera española
(1836-1880)», Doctor Jordi Nadal. La industrialització i el desenvolupament
econòmic d’Espanya. 2 vols.
Carreras, Pascual, Reher y Sudriá (eds.). Barcelona: Universitat de Barcelona, p. 1.258 y sigs. DL B-19.849-99. ISBN 84-475-2146-X.
Madoz
Ibáñez, P., 1846-1850, Diccionario
geográfico-estadístico-histórico de España y sus posesiones de Ultramar, 16
vol., Establecimiento tipográfico de P. Madoz y L. Sagasti, Madrid, (vol 6-9:
Est. Tipografico-Literario Universal; vols 10-11: Imprenta al Diccionario
Geográfico, á cargo de José Rojas; vols 12-16: Imprenta del Diccionario
geográfico estadístico-histórico de Pascual Madoz). Existe una versión
digitalizada y de libre acceso a través de la Biblioteca Virtual de Andalucía:
http://www.juntadeandalucia.es/cultura/bibliotecavirtualandalucia [Acceso 17 octubre 2009].
Martínez
Risco, V, 1928. “Provincia de Orense”, Geografía
General del Reino de Galicia. Francisco Carreras Candi (dir.), trece
volúmenes, Barcelona: Editorial Alberto Martín, reedición facsimilar en 1980,
Ediciones Gallegas,
Ministerio
de Industria y Comercio, 1934. Estadísticas
de la industria del papel y cartón, publicadas de
Miñano
y Bedoya, S. de, 1826-1828, Diccionario
geográfico-estadístico de España y Portugal, 11 vol., Madrid: Imprenta de
Pierart-Peralta.
Servicio
Sindical de Estadística, 1966. Catálogo
de empresas y productos industriales, Madrid.
Verea y
Aguiar, J., 1803, Proyecto económico para
promover el establecimiento de fábricas de papel en el Reyno de Galicia,
Santiago de Compostela.
Viñas y
Campi, 1866, El indicador de España y de
sus posesiones ultramarinas, Barcelona.
Índice de mapas e planos:
Localización no Mapa Topográfico Nacional
1:25.000:
Folla 187-I O Carballiño // Fuso 29 // X 574.405,24 / Y 4.697.287,06