184 Telleira de Cesantes
- Provincia: Pontevedra
- Concello: Redondela
- Parroquia: San Pedro de Cesantes
- Lugar: San Pedro
- Paraxe: Monte da canteira
- Dirección: Non procede
- Coord. Xeográficas - Latitude: 42.29082416235835
- Coord.Xeográficas - Lonxitude: -8.620520532131195
- Coordeadas UTM: Datum europeo 1950: Fuso 29 // X 531.455,38 m / Y 4.682.318,15 m
- Clasificación: Industria cerámica
- CNAE: 23.32 Fabricación de tixolos, tellas e produtos de terras cocidas para a construción.
- Tipoloxía: Fabricación de tellas, tixolos e baldosas
- Comarca: Vigo
- Marco Xeográfico: Enseada de San Simón, na ría de Vigo
- Ámbito: Rural
- Acceso:
Dende Redondela colleremos a estrada PO-363 ou Avenida de Mendiño ata o desvío de Catapeixe (PO-2903), continuando ata o cruce coa vía do tren, e a partir de aquí baixar por calquera das rúas da esquerda cara a praia de Cesantes.
Tipo de propiedade:
Visitable:
Xestión de visitas:
Historia:
Despois de quizais un millón de
anos de asimilación do lume como axente externo e como idea, hai uns trinta mil
ou corenta mil anos que os humanos comezaban coa domesticación daquela fonte de
luz e calor. E entre a queimadura sufrida polo contacto cunha arbore abatida
polo raio e o traslado dun cacho de madeira ardendo ó interior da cova puideran
transcorrer cen mil anos.
A calor está presente na base de
numerosos procesos de transformación da materia, dende a preparación dos
alimentos ata a fabricación dos máis sofisticados materiais cerámicos. Deixou
anotado Plinio O Vello na súa Historia Natural: “O lume toma a area e
devólvenos xa vidro, xa prata…Polo lume derrétense as pedras e fanse bronce;
polo lume faise o ferro… Co lume calcinase esa pedra que forma o cemento que
sostén as casas por riba das nosas cabezas… Hai varias cousas ás que é
conveniente expor máis dunha vez á acción do lume. O mesmo material orixinal é
unha cousa despois da primeira exposición, outra despois da segunda…”
O forno configúrase así como a
ferramenta básica que controla o lume e na que se xera a calor necesaria para
que teñan lugar as transformacións da materia, e foron multitude os diferentes
tipos de fornos que os humanos construíron para darlle resposta ás súas
diferentes necesidades de transformación da materia, dende os fornos para
coce-lo pan ós fornos de fusión e tratamento de materiais, pasando por suposto
polos fornos de calcinación de minerais siderúrxicos e polos fornos de
elaboración da cal.
Quentarse, mellorar o confort e
espantar ós animais puido ser o primeiro paso na manipulación do lume. Viría
despois a preparación dos alimentos, coa necesaria aparición do instrumento ou
recipiente que facilita a acción do calor e é contedor moitas veces
imprescindíbel. O fogar, un sinxelo círculo protexido por pedras, foi a
primeira estrutura elemental na domesticación do lume.
Todo comeza a primeira vez que
obsérvase con valor de pregunta o residuo que queda no lume dos seus fogares,
fose barro endurecido, po branco ou nódulos metálicos: o humano primitivo
comeza aquí unha busca que inda non rematou pero que foi deixando respostas e
significados. O barro endurecido pola acción da calor daría paso á cerámica; o
po branco levaría á preparación da cal e o xeso; e as brillantes gotas de metal
fundido solidificadas en nódulos metálicos serían o comezo da metalurxia.
O forno cerámico foi a primeira
estrutura específica que permitiu transforma-la maleabilidade da arxila nun
sólido ríxido. Os primeiros obxectos de arxila cocida teñen vinte e sete mil
anos e as primeiras vasillas feitas no Xapón datan de hai catorce mil anos.
Unha vez descuberto o feito do endurecemento do barro pola acción prolongada da
calor, os primeiros fornos eran sinxelas acumulacións de materiais combustibles
amoreados nun burato canda os obxectos cerámicos, todo elo cuberto dunha capa
de barro. O obxectivo de tan sinxela estrutura era triplo: reducir as perdas de
calor; aumentar a temperatura do lume; e controlar o aire de combustión para
variar o resultado do proceso.
Coa aparición do torno de oleiro e
o incremento da produción cerámica chega a necesidade de contar con estruturas
estables que faciliten a operación e permitan o control das temperaturas. E
aparece o forno cerámico de cúpula e cámara dupla, unha sinxela estrutura
abovedada de barro, de planta oval ou redonda, na que se introducían as pezas a
cocer e que permitía un certo control da temperatura, do tempo e da atmosfera
no seu interior (7.000 a.C.).
En Lugo, Boimorto e Vigo tense
localizados fornos redondos de cocción de ladrillo e tella de finais do século
III.
A cerámica medieval pasou un
primeiro período do século VIII ó século XII de técnicas de olería rudimentarias
que elaboraban cerámica común segundo os modelos visigóticos e alto medievais.
Xa no século XIII a influencia cultural andalusí vai espallar por toda a
península as súas técnicas e motivos decorativos, callando na clara influencia
mudéxar que caracteriza a cerámica peninsular dos séculos XIV e XV.
A produción oleira e telleira en
Galicia ten ata finais do século XVIII características exclusivamente
artesanais e rurais con zonas que acadan unha certa especialización como
agrupacións de vivendas-taller e actúan como centro de distribución comarcal,
como foi o caso de Betanzos, Buño, Mondoñedo, Bonxe, Samos, Gundivós, Lobios,
Niñodaguia, Portomourisco, Ramirás, Tioira, Bamio ou Prado, entre outras.
No entanto convén deixar
constancia dalgunhas fracasadas iniciativas de industrialización: en 1765 a
fábrica de louza ordinaria de don Pedro Costal en Tui; e en 1786 a fábrica de
louza basta de don Lorenzo de Riba Otero en San Caetano de Mondoñedo. Por
suposto, e xa nos comezos do século XIX, hai que salientar a fábrica de
“auténtica louza ó estilo de Bristol” promovida por don Raimundo Ibáñez en
Sargadelos e que traballaría entre 1804 e 1875 cunha produción de elevada
calidade.
Xa na segunda metade do século XIX
van ir aparecendo outros centros de elaboración de cerámica cunha certa
organización industrial orientada cara a fabricación de produtos para
construción (tella, tixolos e baldosas), como Ares, Narón, San Clodio, Viveiro,
Santa Cruz, As Pontes, Catoira, Lestrove, Sanxenxo, Cesantes, A Guarda, O
Rosal, Guillarei, Salvaterra, Maceda, Valdeorras ou Rubiana.
A partir da segunda década do
século XX algunhas industrias cerámicas especializadas en materiais de
construción emprenderían a definitiva reconversión a instalacións industriais,
modificando estruturas, procesos e fornos para adaptarse ós novos criterios da
produción capitalista.
Con poucas modificacións
conceptuais ou estruturais os fornos cerámicos conservaron durante séculos as
primitivas estruturas de cocción descontinua, formando en ocasións conxuntos
industriais e complexos fabrís con varios fornos que permitían fornadas
secuenciais e cíclicas para así poder atender ó incremento da demanda.
Habería que esperar deica a metade
do século XIX para que aparecera unha novidade significativa: en 1858 o
arquitecto alemán Friederich Hoffmann patentaba un forno de cámaras contiguas
en disposición anular que ían sendo quentadas de maneira secuencial
introducindo o carbón triturado polo teito das cámaras e avanzando o lume da
quente á fría: unha cámara cocendo ía precedida pola que estaba enfreando e
seguida pola que comezaba o quentamento; en total tiñan de catorce a vinte
cámaras e un total de sesenta a cen metros de lonxitude.
Con este sistema non é preciso
apagar o forno en cada ciclo de cocción, logrando así unha adaptación
progresiva da temperatura das cámaras ás distintas fases do ciclo de cocción,
unha produción continua por lotes, e un gran aforro de combustible, cun consumo
inferior á terceira parte do dos fornos ordinarios.
O primeiro forno Hoffmann
construiríase en Prusia contra 1859 e seu éxito no sector do biscoito (barro
cunha soa cocción, tellas, tixolos e baldosas) foi indiscutible, xa que en 1867
xa funcionaban 250 en Alemaña, 50 en Inglaterra e 3 en Francia, continuando a
difusión por Italia e España nos anos seguintes.
A seguinte innovación no sector
cerámico foi a introdución do forno de pasaxe ou forno túnel de cocción
continua (desde 1930 no levante peninsular). Neste tipo de fornos, a diferenza
dos fornos Hoffmann, o lume e fixo e o que se vai trasladando son as cargas a
cocer que móvense sobre vagonetas atravesando moi lentamente o longo túnel do
forno que dispón na súa metade da zona de lume.
En Fazouro (Lugo) a empresa
Industrias Pardiñas desenvolvera na década de 1980 un forno continuo no que a
cámara é unha coroa circular case completa (como unha “C”) e o piso unha gran
plataforma xiratoria na que se desprazan os paquetes de ladrillos a cocer.
Descrición Xeral do Entorno:
O complexo cerámico de Cesantes, do que se documentaran
ata sete fornos, sitúanse na marxe esquerda da Enseada de San Simón, na ría de
Vigo.
Construcción:
Mediados do século XVIII.
Abandono:
Descrición:
Trátase dun complexo fabril
dedicado á fabricación de produtos de terras cocidas para a construción, nomeadamente
tellas e tixolos.
Dos sete fornos que figuran
documentados permanecen en pe catro deles, e identifícanse tamén varias pías e
pozos para coller xabre, xunto con os restos doutras construción auxiliares.
No momento da máxima actividade as
telleiras producían trinta e cinco mil tellas e cinco mil tixolos en cada xeira
ou fornada, que duraba entre seis e oito días.
Na documentación as telleiras de
Redondela relaciónanse coas de O Rosal por parentesco dos seus fundadores (a
familia Salcidos), donos e herdeiros.
Como na meirande parte dos casos,
as instalacións construíanse no terreo dos propietarios delas e nas
proximidades das barreiras. Mentres que as barreiras eran normalmente de
propiedade común, as telleiras eran de propiedade privada e os donos as
alugaban para o proceso de fabricación.
Tempo de uso:
As telleiras primitivas traballaban de maneira preferente
nos meses de menos chuvias, entre xuño e outubro.
Sistema de produción:
O proceso de fabricación da
cerámica consta de tres fases diferentes, das que dúas, o moldeado da pasta e a
cocción, aplícanse a tódolos obxectos cerámicos, namentres que a terceira fase,
a aplicación de óxidos metálicos e unha segunda cocción, só aplicábase ás
vasillas e azulexos ós que se lles quería dar un revestimento vítreo. O sector
cerámico do barro cunha soa cocción (tellas, tixolos e baldosas) coñécese como
sector do biscoito.
O proceso cerámico comeza coa
extracción e recollida do barro (a arxila) e a súa preparación engadíndolle
fundentes (limo, feldespato, calcaria, se non os leva xa) e desengraxantes
(area cuarcífera, a sílice, e mesmo cerámica machucada, a chamota). Ven despois
un tempo de maduración na balsa de podrecer para a eliminación dos residuos
orgánicos que puidera conter e a obtención dun barro más puro, de doada
hidratación e gran plasticidade.
Tras unha nova depuración por
lavado e sedimentación dos materiais pesados, a masa arxilosa amasábase
repetidamente para eliminar posibles bolsas de aire, podendo nesta fase
mesturar diferentes clases de barro, tralo que a materia prima quedaba
preparada para ser traballada.
A etapa seguinte era a do moldeado
do barro, coa adición da auga precisa para mellor traballalo. O moldeado podía
facerse de tres maneiras: a man, dándolle forma á pela ou bola de barro; en
molde, introducindo o barro ben preto e estendido na forma, unha estrutura de madeira axeitada para a elaboración de
tellas, tixolos ou azulexos; e ó torno, empregado para facer vasillas dándolle
forma á pela posta encol dunha roda horizontal que se facía virar a man (torno
lento ou baixo) ou impulsando co pe outra roda unida á primeira por un eixe
vertical solidario con ámbalas dúas rodas (torno rápido ou alto, roda de
olaría).
Rematado o moldeado a peza
deixábase a secar lentamente, no caso da olería a cuberto da acción directa do
sol que podería fender o barro aínda fresco. Nesta etapa facíase tamén o
decorado das pezas de olería de cerámica común (non vidrada) con incisións,
impresións, raiados e punzados sobre o barro aínda húmido. Na vasilla xa seca
aplicábaselle a pintura (branca, de cal ou álcali, roiba, de óxido de ferro, ou
negra, de manganeso) ou o engobe
(estrato sutil e continuo de fina arxila) antes de metela no forno para
remata-lo secado e proceder á cocción.
O proceso de cocción consiste no
quecemento das pezas de barro xa secas para transformalas en cerámica (silicato
de alumina anhidro), un material duro e poroso que non incha coa absorción de
auga. A cocción é un proceso delicado que require outras tres fases: un lento
quecemento inicial (lume menor, durante unhas nove horas e ata uns trescentos
cincuenta graos) para que as pezas non se deformen ou creben mentres perden o
que lles queda de auga; a cocción propiamente dita (lume maior, catro ou cinco
horas e ata novecentos ou mil graos), na que o barro vaise transformar en
cerámica; e un demorado enfreado que prolongábase tres ou catro días evitando
calquera entrada de aire frío que puidera regañar as pezas.
O control do proceso tiña lugar
obviamente de maneira totalmente empírica, atendendo ós fenómenos observables,
como o color dos fumes (brancos na fase inicial de quecemento, negro cando tiña
que comezar a cocción) e das pezas (do pardo do barro verde ó roibo das pezas
cocidas).
As pezas de cerámica poden
someterse ó vidrado, que consiste en recubrir a superficie cunha cuberta vítrea
transparente. Para elo cubríase a parte a vitrificar cunha mestura de óxido de
chumbo e area e sometíase despois a peza a unha segunda cocción, na que se
formaba a película vítrea, impermeable, transparente e brillante. Nesta fase
podíase ademais modificar a coloración orixinal da peza, incorporando á mestura
a vitrificar outro óxido metálico da color desexada: ferro para os ocres e
roibos; cobre para os verdes; antimonio para os marelos; cobalto para o azul.
No canto das pezas para
construción (tellas, tixolos e baldosas) a súa elaboración é igual de coidadosa
aínda que máis sinxela, xa que coma quedou apuntado levan unha soa cocción, o
biscoito.
Os fornos clásicos son os de
cámara dupla sobreposta, nos que a cámara inferior –a caldeira, que normalmente vai medio escavada no chan– é na que se
queima o combustible, e vai cuberta por un teito furado (grellado) para que a
calor e os fumes pasen á cámara superior –o forno
propiamente dito–, da que é o piso, na que colocábanse as pezas a cocer,
cubertas por unha grosa cúpula semiesférica de barro para mantela calor no
interior do forno. Para mante-las pezas dentro do forno separadas entre elas
mesmas incorpóranse uns soportes cerámicos chamados cacetas, moitas veces simplemente feitos con cachos de pezas rotas.
Nos fornos máis sofisticados, construíase baixo a caldeira un cinceiro para
recoller as borrallas.
O forno conta con dúas portas,
normalmente enfrontadas (aínda que nalgúns están en ángulo). A porta de encanar
é a empregada para carga-lo forno e da ó interior do cuberto ou pallete no que
se amorean as pezas xa secas e listas para cocer. A outra porta, a de
desencanar, está tapada e só se abre para descarga-lo forno. Algúns fornos teñen
uns chantos nunha das paredes exteriores para poder acceder á parte superior e
controlar a cocción.
A cuberta do forno pode ter
variadas conformacións, dende un sinxelo cuberto elevado por riba da parte
superior do forno feito de madeira e tella, ata a sofisticada cuberta de
botella con ventanucos practicables para vixia-la cocción. Ademais da leñeira,
normalmente a carón do pallete, a telleira contaba coa eira, un espazo amplo, co piso duro e liso, no que se realizaban os
diferentes traballos e se secaban as pezas, e as pías, escavacións circulares pouco fondas e de tres a seis metros
de diámetro nas que amolecíase e traballábase o barro antes de darlle forma ás
pezas.
Actividades laborais:
A actividade dos telleiros (chamados tamén telleireiros
ou cabaqueiros) era moitas veces itinerante, desprazándose en cuadrillas nos
meses do verán as zonas de existencia de fornos cerámicos, que arrendaban
temporalmente para a elaboración e fabricación dos produtos.
Emprego:
Materias Primas:
Produtos Elaborados:
Distribución e comercialización:
Referencias Bibliográficas:
A
Citania Arqueoloxía, 2010. Enseada de San
Simón. Estudo de Potenciación Turística. Proxecto Marisma. [en línea]. Disponible na Internet: http://www.enseadasansimon.com [Último acceso 2 de abril del 2011].
Córdoba
de
Fernández
Negral, J., 2009. Estudio del proceso de
calcinación y uso de la cal en los procesos sidero-metalúrgicos y en la
construcción. Análisis de los procesos de obtención y de la estructura de los
hornos. Tesis Doctoral (inédita). Departamento de Enxeñaría Industrial II,
Universidade da Coruña.
García
Alén, L., 1983: La alfarería de Galicia,
colaboración de Alfredo García Alén y Xosé M. Gómez Vilasó, edición facsimilar
del 2008, Catalogación Arqueológica y Artística de Galicia del Museo de Pontevedra,
La Coruña: Fundación Pedro Barrié de la Maza. DL C-3508-2008. ISBN 978-84-95892-75-1.
Leiro Lois, A., Daporta Padín, X.R., e Otero Otero, S.,
1993. As telleiras (cabaqueiros). Colección Raigame. Vigo: Ir Indo Edicións. DL VG-542-1993. ISBN 84-7680-155-6.
Lorenzo
Fernández, X., 1962, “Etnografía:
cultura material. Os oficios: Oleiros e telleiros”, Historia de Galiza, Ramón Otero Pedrayo
(dir.), Buenos Aires: Editorial Nós, vol. II, O home-II, p. 516-530.
Lorenzo Fernández, X., 1983. “Oleiros e telleiros”, Os oficios, Biblioteca Básica da Cultura
Galega, Vigo: Editorial Galaxia, p. 80-94. DL VG-18-1983. ISBN 84-7154-425-3.
Madoz
Ibáñez, P., 1846-1850, Diccionario
geográfico-estadístico-histórico de España y sus posesiones de Ultramar, 16
vol., Establecimiento tipográfico de P. Madoz y L. Sagasti, Madrid, (vol 6-9:
Est. Tipografico-Literario Universal; vols 10-11: Imprenta al Diccionario
Geográfico, á cargo de José Rojas; vols 12-16: Imprenta del Diccionario
geográfico estadístico-histórico de Pascual Madoz). Existe una versión
digitalizada y de libre acceso a través de
Manual del Ingeniero, 1942, Enciclopedia del Ingeniero y del Arquitecto
compilada por
Índice de mapas e planos:
Localización no Mapa Topográfico Nacional 1:25.000: Folla 223-II
Redondela // Datum europeo 1950 (ED50) Fuso 29 // X 531.455,38 m / Y 4.682.318,15 m