O aproveitamento da enerxía dos cursos de auga agáchase no principio dos tempos históricos. Primeiro como vía de comunicación a favor da corrente, aproveitando o natural discorrer das augas para o traslado e transporte de persoas e mercadorías varias. Xa nunha fase posterior do coñecemento técnico, para facer virar unha roda con fins diversos: elevación de auga para rega e abastecemento (noras); transmisión do xiro para moenda (aceas e rodicios); conversión do xiro en movemento alternativo (batáns, mazos, foles, serras).

En moito tempo a enerxía hidráulica foi a única fonte para obtención de enerxía mecánica. Nas ribeiras dos ríos, necesitadas de enerxía para o accionamento das súas primitivas ferramentas, asentáronse as primeiras mostras da industria: muíños de cereal, forxas, teares, serras, muíños papeleiros…. O desenvolvemento da máquina de vapor liberou ás instalacións industriais do condicionamento espacial que supuñan os aproveitamentos hidráulicos, e o carbón, que substituiría á leña como fonte calorífica, tamén desprazou á enerxía hidráulica como fonte principal de recursos enerxéticos mecánicos.

Pero a enerxía hidráulica habería de ter un espléndido rexurdir vinculada a unha forma de enerxía que coñecería a maior difusión: a electricidade. De entre todas as experiencias dos numerosos investigadores pioneiros ó redor da electricidade (Franklin, Coulomb, Galvani, Volta, Rumford, Ampère), no que aquí nos ocupa, dúas delas resultan de singular transcendencia: en 1800, o arco eléctrico de Humphry Davy, que abriría o camiño á iluminación con enerxía eléctrica; e en 1831 o xerador eléctrico de Michael Faraday, que daría paso ó uso da electricidade sen necesidade de recorrer á amoladura das pilas voltaicas.

Cara a 1870 o enxeñeiro belga Zénobe Théophile Gramme construía a primeira máquina comercial xeradora de corrente continua, a dínamo de Gramme, que permitía a conversión da enerxía mecánica en enerxía eléctrica. A Exposición Universal de Viena de 1873, coas súas pilas, xeradores e espectaculares arcos voltaicos, sería o primeiro escaparate mundial da electricidade.

Continuador con vantaxe de anteriores experiencias, Thomas Alva Edison presentaba no outono de 1879 o prototipo das modernas fontes de iluminación, unha lámpada de incandescencia que, grazas ás súas innovacións, alumaba sen fundirse durante… corenta e oito horas seguidas.

Todos estes avances verían a súa culminación na Exposición Universal de París de 1881, na que o enxeñeiro francés Marcel Deprez presentaba como resultado dos seus experimentos a posibilidade de transmitir a electricidade a varios centenares de metros de distancia. A experiencia coñecería a maior difusión cando ao ano seguinte, empregando unha tensión continua de dous mil voltios, conseguía transmitir unha potencia de 1,5 kW a unha distancia de trinta e cinco millas (un 56 km). A iluminación eléctrica incandescente con corrente continua comezaría entón a utilizarse comercialmente en todo o mundo, competindo dende estas datas cos farois de gas na iluminación pública.

A adaptación das primitivas dínamos ós aproveitamentos hidráulicos existentes para producir electricidade ía de ser inmediata, malia que naquelas datas as limitacións na transmisión da corrente continua non permitisen o seu transporte a distancias significativas. A pesares diso, as modestas centrais hidroeléctricas (moitas veces rudimentarias adaptacións de antigos muíños fariñeiros ou papeleiros) constituíron a base da electrificación daquelas poboacións próximas ó seu emprazamento.

A situación da electricidade daría o envorco definitivo en 1887, cando o enxeñeiro serbio-croata Nikola Tesla, descubridor en 1882 do campo magnético rotatorio e emigrado a Estados Unidos en 1884, conseguiu construír o primeiro motor de corrente alterna, o motor de indución. Coa axuda financeira de George Westinghouse faría a primeira demostración das vantaxes da iluminación con corrente alterna na Exposición Universal de Chicago de 1893, e nese mesmo ano construiría nas cataratas do Niágara a primeira central hidroeléctrica da historia. A demostración abriría a porta fronte á corrente continua á moito máis adaptable corrente alterna, e pouco despois chegaría a definitiva consolidación.

Tres anos máis tarde, coa axuda financeira de J.P. Morgan, J.J. Astor e C. Vanderbilt, Tesla instalaría nuns xigantescos condutos subterráneos construídos ó pé das cataratas do Niágara un conxunto de turbinas hidráulicas Fourneyron e alternadores eléctricos que cunha potencia instalada de máis de 100.000 HP (uns 74.600 kW) permitiríanlle a subministración de electricidade á cidade de Buffalo (New York), a trinta e dous quilómetros de distancia. A era da enerxía eléctrica estreaba a súa maioría de idade e en pouco tempo, a corrente alterna desbancaría á corrente continua na maior parte das súas utilizacións como vector enerxético en todo o mundo.

Pode admitirse que cara a 1900 a hidroelectricidade achegaba da orde dun 0,8% a un balance enerxético mundial dominado polo carbón (95,4%) seguido a gran distancia polo petróleo (3,6%) e o gas (0,2%). A partires da década de 1920 o aprecio do consumidor, tanto final como intermedio, por esta forma de enerxía fai que a potencia eléctrica instalada creza continuamente, e que se intensifique fortemente dende 1960, até chegar na década de 1980 a alcanzar unha participación relativa do 5,8% en termos de enerxía substituída e do 2,3% en termos de enerxía comercializada. Explotados os mellores emprazamentos o crecemento dos aproveitamentos hidroeléctricos nos países desenvolvidos medra xa moi paseniño.

A central sitúase na gorxa do río Belelle, case no mesmo pe da Fervenza, no saco do val do Roxal e nos flancos do monte Marraxón, polo poñente e da serra do Forgoselo polo levante.

Iniciada no verán de 1900. Inaugurada a central o 15 de outubro de 1901.

Deixou de traballar en 1965 e foi rehabilitada cara a 1984. Continua producindo electricidade.

Baixa o río Belelle dende a aba norte do pico Fontardión, no termo municipal de As Pontes, e esparéxase polas freguesías da Capela, San Boulo e Cabalar ata abandonar a serra do Forgoselo para precipitarse na Fervenza ás terras moles do val do Roxal. Neste tramo, entre o monte Marraxón es os cotos do Couce e o Louridal, o Bellelle marca a linde entre os termos de Fene, na súa ribeira esquerda, e de Neda, na dereita.

Dende a creación en 1881 en Barcelona da “Sociedad Española de Electricidad”, promovida polo empresario Dalmau e o enxeñeiro Xifré, apareceran no país unha serie de iniciativas para a produción e distribución de electricidade. Tomás Dalmau e Narcis Xifré construíran en 1873 na Rambla de Canaletas de Barcelona a primeira central eléctrica española, instalando catro motores de gas de cincuenta cabalos cada un que movían cadansúa máquina Gramme de douscentos voltamperios. En Ferrol a “Sociedad Anglo Española de Electricidad”, fundada en Barcelona en 1882, inauguraría en 1883 a iluminación do Arsenal coa electricidade dunha pequena instalación termoeléctrica, e xa contra 1895 fundaríase unha pequena sociedade, “La Eléctrica Popular Ferrolana”, que instalaría no cruce da rúa do Sol coa da Muralla unha central termoeléctrica para o alumeado dalgúns establecementos, vivendas e mesmo dalgunha dependencia municipal da cidade.

Xa nos primeiros días do mes de xaneiro de 1894 o tenente de navío Augusto Miranda Godoy, veciño de Ferrol, solicitara tomar 500 litros de auga por segundo para “establecer unha fábrica de electricidad”. En xuño de 1895 Miranda renunciaba á concesión, que sería de novo solicitada ó mes seguinte por don Francisco Barcón y Quevedo, aveciñado en Neda e creador da fábrica de tecidos de Xuvia, “Galicia Industrial”, na que xa contaba dende 1892 cunha central hidroeléctrica que aproveitaba as augas do río Grande para o accionamento dos motores e a iluminación das instalacións fabrís.

Pero terían que pasar case cinco anos para que as iniciativas desenvolvidas polos enxeñeiros franceses Ernesto Presser Dauphine e Gastón Bertier Descanes, xunto con o técnico inglés Eugenio Mancy e o administrador ferrolán Arturo Aulet callaran contra 1900 nun tramado que incluía a traída de augas, o alumeado público e a distribución de electricidade en Ferrol, xunto coa construción na Fervenza do Belelle dun salto de 108 metros de altura e de outro de uns 30 metros augas arriba do anterior.

O 21 de abril de 1900, por iniciativa de Ernesto Presser constituíase en Madrid a "Sociedad General Gallega de Electricidad" (SGGE), co obxecto da “explotación do salto de auga e central eléctrica de Segade (Caldas de Reis) no río Umia e do salto da Fervenza (Neda) no río Belelle, así como a creación ou adquisición doutras fábricas de electricidade movidas por forza hidráulica ou de vapor e a súa explotación”. En 1901 á “General Gallega” absorbería á “Popular Ferrolana” e aproveitaría tamén as súas instalacións para complementar a subministración a Ferrol.

Baixo a dirección do enxeñeiro de camiños coruñés don Emilio Pan Español (quen faría tamén o proxecto da central da Ventureira, na Capela), os técnicos comezaran contra 1897 os estudos das posibilidades de aproveitamento hidroeléctrico do salto da Fervenza. Estudaríanse tres opcións para o proxecto e finalmente sería elixida a terceira, na que refundíanse as primeiras dúas cun aproveitamento integral dun salto de 135 metros en unha canle de 2.150 metros de lonxitude para derivar un máximo de 1.500 litros por segundo. A potencia total instalada sumaría 1.950 cabalos de vapor (aproximadamente 1.435 kW) e a tensión xerada elevaríase a 10.000 voltios para o seu transporte. Coas obras xa adiantadas, a concesión outorgaríase o 12 de xaneiro de 1901 e a central inaugurábase o 15 de outubro dese mesmo ano: funcionaban daquela en Galicia outras dezaseis “fábricas de luz” (sete hidráulicas) que seguiran o exemplo temperán do Arsenal ferrolán.

A captación formulouse cunha presa de gravidade no emprazamento da existente do chamado muíño de Bricio; foi construída con escollera e revestida con formigón hidráulico no paramento de augas arriba. As augas derivábanse a medio dunha canle de sección rectangular aberto na rocha da ladeira esquerda e cun murete de cachotería hidráulica nos tramos executados a media ladeira. Dende a cámara de carga, construída ó fin da canle, as augas levábanse á central por unha tubaria de chapa de aceiro de oitenta centímetro de diámetro e uns 150 metros de lonxitude. A casa de máquinas dispón na planta baixa do aloxamento das turbinas, xeradores e transformadores precisos, construíndose no piso superior a vivenda para o operador.

Instalárase inicialmente un sistema formado por dúas turbinas tipo Pelton de eixe horizontal fabricadas en Suiza, cun só distribuidor e un regulador automático. Cada turbina accionaba directamente unha “dinamo de corriente polifásica y baja tensión”, é dicir, un alternador trifásico. Os alternadores marca Siemens-Halske proporcionaban 5.500 V e 26 A a 500 rpm, sumando unha potencia instalada duns 540 CV (397 kW).

A corrente alterna xerada na Fervenza chegaba a central de transformación de Ferrol (entre as rúas María e Sol) a unha tensión de 5.000 voltios e alí transformábase en corrente continua para a súa distribución a 150 voltios. O concello esixira a instalación dentro da vila dunha central de reserva para alumeado con motores e dínamos, ademais dun motor de vapor para cargar a batería de acumuladores e garantir así o servizo público. En 1909 a central da Fervenza conectaríase coa central da Ventureira, na Capela, para atender á crecente demanda ferrolá.

A tubaria de presión vai ser substituída contra 1916 e en 1917 o servizo esténdese ata a vila da Graña. Ante as limitacións do servizo e a obsolescencia da central termoeléctrica ferrolá, en 1919 preséntase un proxecto para aumentar a capacidade do encoro, a canle e a cámara de carga, pero o proxecto afecta parcialmente ó da traída de augas, que estaba a construírse pola Mariña de Guerra. Finalmente óptase por ampliar o acordo de subministro coa central da Capela ata os 700 cabalos de vapor e instálase na Fervenza unha nova turbina, nesta volta tipo Francis construída por Escher-Weys e acoplada a un alternador Brown Boveri de 1.500 kVA a 5.500 V. En 1926 ampliaríase a capacidade de subministración coa instalación dun transformador de 800 kVA. O salto da Fervenza ven recollido na estatística de 1931 do Consello da Enerxía do Ministerio de Fomento cunha potencia instalada de 2.000 kVA.

Trala temperá absorción en 1901 de “La Eléctrica Popular Ferrolana”, a “Sociedad General Gallega de Electricidad” (SGGE) emprendería sucesivos procesos de concentración empresarial que culminaban en 1923 coa fusión coa “Electra Popular de Vigo y Redondela” (EPVR) e a “Sociedad de Gas y Electricidad de Santiago” (SGES) e a construción pola así ampliada SGGE da notable central hidroeléctrica do Tambre (catro grupos de 5.000 CV cada un), que lle outorgarían unha posición hexemónica en Galicia xa que controlaba en 1931 o 76% da electricidade vendida na rexión.

Finalizada a guerra civil española (1936-1939), o proceso de concentración e ampliación do sector eléctrico galego tería un novo e definitivo impulso cando Pedro Barrié de la Maza, á fronte do “Banco Pastor”, constitúe en Vigo o 23 de agosto de 1943 a empresa “Fuerzas Eléctricas del Noroeste” (FENOSA) para eludir os compromisos existentes coa “Electra Popular de Vigo y Redondela” e poder construír no río Limia o encoro das Conchas para a subministración eléctrica á puxante cidade de Vigo. Transcorridos os vinte anos pactados, a “Sociedad General Gallega de Electricidad” integraríase en FENOSA en 1955, finalizando así o proceso iniciado por Presser coas centrais de Segade e A Fervenza a comezos do século XX.

Coma moitas outras do seu tamaño, a central da Fervenza sería posta fora de servizo en 1965, cando os custos de mantemento facían pouco rendibles ás pequenas e medianas “fábricas de luz” fronte ós grandes encoros que entraban en servizo naqueles anos.

Case vinte anos despois, e absorbida en 1982 a empresa “Fuerzas Eléctricas del Noroeste” (FENOSA) pola madrileña “Unión Eléctrica Española” para formar a nova empresa “Unión Eléctrica Fenosa”, no marco da nova política enerxética xurdida das crises petroleiras de 1973 e 1979 empréndese a rehabilitación, modernización e automatización das entón chamadas pequenas centrais hidroeléctricas ou minicentrais, definidas por ter menos de 5.000 kVA de potencia instalada.

Neste novo marco enerxético e empresarial, a central da Fervenza dotaríase cun grupo composto por unha turbina tipo Francis marca Hite de eixo horizontal construída en 1983 pola empresa “Turbinas y Máquinas Hidráulicas” para un salto de 137 metros e un caudal de 1.300 litros por segundo a mil voltas por minuto. Acciona un alternador de 1.875 kVA a 3.000 voltios construído na ferrolá “Fabricaciones Eléctricas Navales y Artilleras“ (Fenya). O nivel de tensión elévase a 15.000 voltios para a distribución da electricidade xerada. O renacido Salto da Fervenza continúa traballando na actualidade.

Todo o ano ¡sempre que houbera auga suficiente!

A enerxía hidráulica é a asociada ós recursos hídricos (fluviais e mariños), cuxa enerxía potencial pode aproveitarse para a súa transformación en enerxía mecánica. Un metro cúbico de auga pode proporcionar 9.800 joule de enerxía mecánica por cada metro que descenda, polo que un caudal dun metro cúbico por segundo nun salto dun metro pode proporcionar 9.800 watts de potencia mecánica. Posto que o rendemento das máquinas hidráulicas é moi elevado, a cantidade de enerxía aproveitada é moi grande.

O elemento ou conversor enerxético máis antigo para o aproveitamento da enerxía da auga é a roda hidráulica, que transforma a enerxía da auga en enerxía mecánica de rotación. A auga actúa sobre unhas paletas ou cae nuns cubos situados na periferia da roda e co seu movemento e o seu peso fai virar dita roda: a auga transfire a súa enerxía facendo virar ó eixo da roda.

A tipoloxía básica das rodas hidráulicas resúmese na roda hidráulica vertical, documentada xa desde o século II a.C. e perfectamente descrita por Marco Vitruvio Polion, e a roda hidráulica horizontal, que a pesares dunha aparente maior simplicidade ó non necesitar engrenaxes para a conversión do xiro, non se atopa documentada antes do século III d.C. Ámbolos dous tipos de conversores hidráulico mecánicos foron ampla e profusamente empregados para a moenda de cereais, e coñécense habitualmente como muíño romano, o de roda vertical, e muíño grego (ou nórdico), o de roda horizontal.

Ademais da fundamental moenda de cereais, as rodas hidráulicas empregáronse profusamente para todo tipo de aplicacións, xa fose aproveitando o xiro directamente (moenda, elevación de auga, barrenado, laminación) ou converténdoo en movemento alternativo (batáns, mazos, foles, serras). A enerxía hidráulica coñecerá despois unha aplicación de gran éxito ó asociarse a un xerador eléctrico para converterse en electricidade cun rendemento próximo ao 95%.

A pesares de que as rodas hidráulicas horizontais (rodicios) apenas evolucionaron ó longo dos séculos, por contra nas primitivas rodas hidráulicas verticais (aceas) foron moitas as modificacións introducidas e as variantes desenvolvidas buscando a mellor adaptación ás condicións do emprazamento para a optimización do aproveitamento hidráulico.

A optimización nos deseños básicos logrou instalacións hidráulicas de gran eficiencia (aceas de vertido conducido, muíños de regolfo), tanto para pequenos como para grandes caudais, con rendementos de conversión normalmente superiores ó 60%.

A continua experimentación coas formas e posición de paletas e arcaduces ten a súa culminación na roda deseñada por Jean Victor Poncelet (1820), na que o chorro de auga a presión impulsa unhas paletas curvadas, conseguindo unha gran velocidade de xiro e un rendemento superior ó 70%

Finalmente, outro enxeñeiro francés, Benoît Fourneyron, desenvolvía en 1827 unha roda hidráulica horizontal –á que chamou turbina– que recibía a auga verticalmente ó longo do seu eixo, enviándoa mediante unhas guías curvadas cara a outras guías, tamén curvadas, pero en sentido contrario, situadas de xeito anular nun rodete exterior. A reacción da auga sobre as paletas exteriores ó saír do interior do corpo da máquina cara ó exterior, facía virar o rodete a gran velocidade, cun elevado rendemento de conversión, da orde do 80%.

Tras toda esta bagaxe hidráulica aparecerían os modernos deseños básicos que con moi poucos cambios chegaron até hoxe: a turbina de reacción do angloamericano James Bicheno Francis (1849), a turbina de acción do estadounidense Lester Allan Pelton (1889) e a turbina de fluxo axial do austríaco Viktor Kaplan (1913). A este tres tipos fundamentais pódese engadir o da turbina de fluxo cruzado, desenvolvida de maneira independente polo australiano Anthony Michell (1903), o húngaro Donat Banki (1917) e o alemán Fritz Ossberger (1933), que, aínda que ten un rendemento moi inferior ás anteriores, resulta moi económica e permite traballar con grandes variacións de caudal.

As máquinas hidráulicas conectadas a xeradores eléctricos transforman cun elevado rendemento a enerxía da auga en electricidade, e configuran as chamadas centrais hidroeléctricas. As primeiras en construírse (despois de 1873) foran moitas veces unha sinxela adaptación dunha turbina e unha dínamo de corrente continua nun muíño fariñeiro ou papeleiro xa existente. Aínda que as limitacións na transmisión da corrente continua non permitisen o seu transporte a distancias significativas, as primitivas centrais hidroeléctricas constituíron a base da electrificación das poboacións próximas ó seu emprazamento.

Pronto deseñaríanse e construiríanse instalacións especificamente destinadas á produción de electricidade, e nelas xa o xerador sería de corrente alterna trifásica (dende 1893), cun transformador eléctrico de saída para elevar o nivel de tensión para o transporte da enerxía até os puntos de consumo.

Nos primeiros tempos, o encargado da central, e ás veces un axudante, eran os únicos operarios necesarios para o funcionamento e mantemento das instalacións. Para mellor atender ó servizo día e noite, as centrais desta época tiñan prevista unha casa vivenda para o encargado e a súa familia, completada cunha horta e un galiñeiro para atender á súa mantenza.

Recolle Mario Valdivieso (2000) que dende o inicio da explotación o encargado ou maquinista fora don Pascual Barragán Jiménez, orixinario de Puertollano (Ciudad Real), que chegara con 23 anos e alí estivera até a súa xubilación en 1946. Un dos seus fillos, Pascual Barragán Ruiz, traballara de encargado na próxima Central da Ventureira ata que contra 1937 embarcara como Maquinista da Armada no Baleares, morrendo no seu afundimento.

Local e comarcal.

Carmona Badía, J., y Nadal Oller, J., 2005. El empeño industrial de Galicia. 250 años de historia, 1750-2000. A Coruña: Fundación Pedro Barrié de la Maza. DL C-2342-2005. ISBN 84-95892-38-3.

Caro Baroja, J., 1995, Historia de los molinos de viento, ruedas hidráulicas y norias, Instituto para la Diversificación y Ahorro de la Energía (IDAE), Madrid. ISBN 84-86850-64-9.

Cuesta Diego, L., y Vallarino Cánovas del Castillo, E., 2000, Aprovechamientos hidroeléctricos, 2 vol., Colegio de Ingenieros de Caminos, Canales y Puertos, Madrid, ISBN 84-380-0169-6.

García Fontenla, R. (ed.), 1990, Cien años de luz eléctrica en Galicia, introducción de Domingo García Sabell, Unión Fenosa, Madrid. D.L. M-45870-1990.

García Fontenla, R., 1990, “Fervenza: cita de corzos y huídos”, Cien años de luz eléctrica en Galicia, Ramón García Fontenla (ed.), introd. de Domingo García Sabell, Unión Fenosa, Madrid, p. 91-92. D.L. M-45870-1990.

González Tascón, I., 1987, Fábricas hidráulicas españolas, 2ª ed. 1992, Centro de Publicaciones del Ministerio de Obras Públicas y Transportes (CEDEX-CEHOPU) y Turner Libros, Madrid. ISBN 84-7790-147-3.

Holl, P.; Treiber, E., 1929: Turbinas hidráulicas. Trad. por Isabelino Lana Sarrate de la 2ª ed. alemana, Manuales técnicos Labor, Barcelona: Editorial Labor.

Kyser, H., 1930: Centrales generadoras de energía eléctrica. Versión directa de la 2ª ed. alemana revisada y ampliada por Manuel Lucini, Barcelona: Editorial Labor.

Lara Coira, M., 1990, Las energías renovables y Galicia, Gestión Energética de Galicia, Santiago de Compostela. ISBN 84-404-8124-1. Existe una edición de 1991 en gallego, titulada As enerxías renovables e Galicia, Gestión Energética de Galicia, Santiago de Compostela. ISBN 84-604-0101-4.

Lara Coira, M., 1997, Planificación energética, apuntes de la asignatura, Ferrol: Escuela Politécnica Superior de la Universidad de A Coruña.

Minicentrales hidroeléctricas, 1989, Gestión Energética de Galicia, S.A. (GESTENGA), Consellería de Industria, Comercio e Turismo da Xunta de Galicia, Santiago de Compostela.

Ministerio de Fomento, 1931: Centrales eléctricas de más de 500 kVA a fines de 1930 (anejo y mapa de la publicación de 1931), Madrid: Consejo de la Energía del Ministerio de Fomento.

Nadal Oller, J., y Carmona Badía, X., 2005. Galicia industrial (c. 1750-2005). Catálogo de la exposición: Vigo, 28 oct. 2005-22 ene. 2006; A Coruña, 2 mar. 2006-4 jun. 2006. A Coruña: Fundación Pedro Barrié de la Maza. DL C-2469-2005. ISBN 84-95892-18-9.

Pena Espiña, X., 1986. A Formación do sector eléctrico en Galiza (1900-1925) e a Sociedad General Gallega de Electricidad. Tese de licenciatura inédita. Santiago de Compostela: Universidade de Santiago de Compostela.

Río Barja, F.J.; Rodríguez Lestegás, F., 1992: Os ríos galegos, Santiago de Compostela: Consello da Cultura Galega. DL C-1426-1992. ISBN 84-87172-76-8.

Torres Luna, M.P. de, Pazo Labrador, A.J., y Santos Solla, J.M., 1990, Los embalses de FENOSA y la geografía de Galicia en el centenario de Don Pedro Barrié de la Maza 1888-1988, Fundación Pedro Barrié de la Maza, La Coruña. D.L. C-1.453-1988. ISBN 84-85728-77-7.

Valdivieso Mateo, M., 2000: “A fábrica de luz de A Fervenza”, Revista de Neda: anuario cultural do Concello de Neda, nº 3, dir. Manuel Pérez Grueiro, Neda (Coruña): Concello de Neda, p. 129-152. DL C-837-1998. ISSN 1139-1154.

Localización no Mapa Topográfico Nacional 1:25.000: Folla 22-I Fene // Datum europeo 1950 (ED50) Fuso 29 // X 571.087,89 m / Y 4.815.126,44 m