192 Fábrica de Legerén
- Provincia: Pontevedra
- Concello: Caldas de Reis
- Parroquia: Santo Tomé de Caldas
- Lugar: Caldas de Reis
- Paraxe: A Tofona
- Dirección: Rúa da Tafona ou das Fábricas, en Caldas de Reis (Pontevedra)
- Coord. Xeográficas - Latitude: 42.603740322460766
- Coord.Xeográficas - Lonxitude: -8.645671606063843
- Coordeadas UTM: Datum europeo 1950: Fuso 29 // X 529.182,60 m / Y 4.717.088,74 m
- Clasificación: Fábrica de curtidos
- CNAE: 15.11 Preparación, curtido e acabado do coiro; preparación e tinguido de peles.
- Tipoloxía: Curtido tradicional de alpaje
- Comarca: Caldas
- Marco Xeográfico: Caldas de Reis
- Ámbito: Urbano
- Acceso: Unha vez en Caldas de Reis colleremos a estrada que leva
a Vilagarcía de Arousa e antes de cruzarmos a ponte sobre o río Bermaña, no
mesmo casco urbano, colleremos á esquerda, cara á ribeira do Umia e pasada a
rúa Carlos García Bayón estaremos no grande espazo coñecido como A Tafona, no
que atopábase a fábrica de curtidos de Legerén, hoxe en día urbanizado e con
diversas construcións modernas.
Tipo de propiedade:
Visitable:
Xestión de visitas:
Historia:
A actividade de curtume, como a
téxtil, xorde e desenvólvese intimamente unida ao mundo rural, compartindo as
actividades propias do campo para fornecer as súas necesidades específicas e
servindo moitas veces aquelado cos traballos agrícolas para complemento dos
minguados ingresos dos labregos.
Podemos distinguir entre
curtidores independentes, que curtirían unha ou dúas peles ao ano para as súas
propias necesidades, e curtidores rurais, que á vez que traballan os seus
propios coiros, preparan a xornal outros cedidos por tratantes ou comerciantes
urbanos. En ambos os casos, os campesiños son propietarios dos pilos nos que
traballan as peles. Finalmente, un terceiro grupo de campesiños traballarían en
pilos prestados ou en pilos da comunidade.
Aínda que o curtido espallábase
por toda Galicia, sendo habitual a existencia de curtidores en moitas
parroquias, algunhas zonas concentraban un gran número destes curtidores “a
tempo parcial”, como nas terras de Cea e Allariz, na antiga provincia de
Ourense, Noia e Caldas, na de Santiago, Vilalba e Chantada, na de Lugo, e
Soutomaior, na de Tui.
A evolución desta industria
continúa, xa como unha actividade urbana ou peri-urbana nos séculos XVII e
XVIII, coa construción de píos por e para o gremio de zapateiros, necesitados
de abastecerse de materia prima para o seu traballo, como ocorría en Betanzos
ou en Melide. Outras veces as instalación eran do propio concello, como no caso
de Chantada, e outras, en fin, de particulares
Pronto a industria do coiro dará un
avance cualitativo e cuantitativo co nacemento no tránsito do século XVIII ó
XIX da fábrica de curtidos construída por un empresario como un asentamento
especificamente dedicado á produción de coiros, cunha centralización nas súas
instalacións de tódalas actividades do proceso, con traballadores asalariados
que preparaban os pelicos ó mandado do dono, e cunha clara orientación a cubrir
as necesidades e demandas do mercado.
Desta forma, os asentamentos
dispersos e rudimentarios evolucionan dando paso aos centros especializados,
nunha transición gradual que pasa polos asentamentos gremiais proto industriais,
primeiro, e as fábricas populares, despois, para chegar finalmente ás modernas
tinarías.
Descrición Xeral do Entorno:
Construcción:
Abandono:
Descrición:
A
seguinte en tamaño, a de Legerén, na Tafona e moi próxima á de Mosquera pero na
banda esquerda do río Bermaña, tiña só unha capacidade de oitenta metros
cúbicos.
As
outras dúas fábricas, a de Conde e a de Nieto, tiñan respectivamente corenta e
seis e doce metros cúbicos.
O nome
de A Tafona procede do árabe atafona co significado de muíño, as veces
referido ós muíños de sangue, arrastrados por bestas, pero tamén ás aceas ou
muíños de río. Nas tafonas moíase o trigo e cocíase o pan para a súa venda. A
tafona de Caldas atópase documentada no ano 1557 como propiedade de Ares López
de Figueroa.
As
instalacións da tafona foron tempo despois aproveitadas para a construción
dunha fábrica de curtidos que figura documentada dende o ano 1764, aparecendo
tamén recollida con posterioridade no Dicionario de Madoz de 1845.
Contra
1820 chegara á parroquia de Rellas, no termo municipal de Silleda (Pontevedra),
Beltrán Legeren, de orixe francesa, que modernizaría a freguesía construíndo
muíños, unha fábrica de papel e unha fábrica de curtidos, e posiblemente
relacionado coa fábrica de curtidos de Caldas.
Segundo
Seijas Llerena (2005) no ano 1899 figura ó nome de “Herederos de Ramón
Legerén”, os irmáns Legerén Cespón (David Legerén Cespón era daquela
propietario do balneario Dávila, tamén en Caldas). Os derradeiros propietarios
foran a familia Legeren Campos.
Na
década do 2000 os terreos de A Tafona foron adquiridos polo Concello de Caldas de
Rei coa intención de desenvolver neles un proxecto termal e hostaleiro.
Tempo de uso:
Sistema de produción:
O proceso iniciábase coa chegada
da pel en bruto, con pelo e restos de carne cando viña dos matadoiros veciños,
e ademais cunha abondosa dose de sal incorporada cando procedente do Río da
Prata. Comezaban entón os labores de ribeira, limpeza e primeira preparación
dos pelicos para hidratar e abrandala pel manténdoa mergullada en auga varios
días, xa nunha corrente fluvial, xa en pozos construídos ó efecto. Os coiros
lavábanse ben, deixábanse a mollo e deseguido mergullábanse nuns pozos cheos de
auga con cal apagado, os caleiros ou pelamios, para que os poros abriran tanto
para favorecer a retirada do pelo como para unha mellor penetración das sustancias
curtintes coas que logo sería tratada a pel.
A pel permanecía nos caleiros
entre quince e vinte días e, unha vez sacada do pelamio actuaban os “zurradores”
para retirarlle a súa pelame e os anacos de carnaza que quedasen do
desencoirado, uniformando á vez a superficie da pel e separando as partes
inútiles para o curtido. Os oficiais completaban o depilado traballando a pel
até retirarlle todo o pelo, rañando coas súas características coitelas romas
pola flor da pel, a parte exterior, na que se atopa o pelo.
Rematadas as tarefas de ribeira, o
caldeo ou corrida nos pozos chamados mudanzas ou alpages, enchidos con auga
acidulada pola casca de carballo e con diferentes concentracións (a menor, no
de primeira mudanza), limpaba os restos de cal e completaba o enchido da pel e
a apertura dos seus poros que xa se encetara nos pelamios. As veces, cos coiros
“brandos” ou de res menor, antes do caldeo adoitábase levar a pel ós pozos de
desengraxado, nos que permanecía mergullada en excrementos animais (unha
mestura de canina, gallinácea, palomina e outros) para facer máis doada a
posterior retirada dos restos do cal.
Os coiros xa limpos e preparados trasladábanse
entón ós pozos de curtir propiamente ditos, chamados noques, pilos ou asentos, nos
que a pel conseguía as súas propiedades de resistencia á auga e á humidade,
volvéndose elástica e resistente á vez. Alí os coiros colocábanse coa flor (a
cara na que tivera o pelo) cara abaixo, alternados con casca de carballo moída
previamente e ben cubertos de auga. Nesta situación permanecían entre tres e
cinco meses, tralo que retirábanse dos noques, limpábanse e cepillábanse e
voltaban a se mergullar noutros noques –“de segundo asiento”– mesturados con
casca moída igual que na volta anterior agás o sentido da pel, agora coa flor
cara arriba. A pel íase pasando duns pozos ós outros nun proceso lento e
laborioso, sempre mergullada nunha solución rica en tanino obtida a partir da
cortiza do carballo.
No procedemento tradicional de
curtido o axente curtinte, o tanino, procedía da casca de certos árbores, como
a aciñeira ou o sanguiño, sendo o carballo o máis adoito a empregar en Galicia.
Para mellorar o proceso a casca pulverizábase nos chamados muíños de casca,
consistentes nun murete circular de trinta ou corenta centímetros de alto e de
tres a catro metros de diámetro, arredor do que unha besta facía roular unha
roda de cantería que ía esmagando a casca depositada no interior do beiril.
Unha vez o coiro curtido
procedíase ó seu remate, no que o proceso finalizaba coa preparación e secado
da pel curtida. Levantada a pel dos noques procedíase o seu enxugado e aireado,
tralo que viña o batido ou mazado cun martelo de madeira, para deixar a peza
compactada nun espesor uniforme e cunha aparencia máis homoxénea, finalizando
aquí o proceso para os coiros duros (de vacún adulto) destinados á fabricación
de sola.
No caso dos coiros brandos (de
animais menores como xatos, ovellas ou rebezos), que destinábanse
fundamentalmente á elaboración do “becerro”, o rematado era máis complexo,
incluíndo o engraxado a base de saín (graxa de sardiña), o estirado e o
luneteado, entre outras operacións menores.
As fábricas de coiros aproveitaban
tódolos refugallos do proceso e os vendían: a casca xa usada e enxoita para as
lareiras; os restos da carnaza para facer a cola que demandaban os carpinteiros
e as fábricas de papel; o pelo desprendido da pel e enxoito para a fabricación
de cepillos e brochas.
O proceso de curtido tradicional,
co tanino de árbores e arbustos como curtinte, necesitaba entre dez e dezaoito
meses dende a chegada da pel ata a saída do coiro e precisaba grandes
cantidades de casca (uns cinco quilogramos de casca para cada quilogramo de
pel).
Empregáranse despois, xa na década
de 1850, extractos concentrados de quebracho ou castiñeiro para acelerar o
curtido e finalmente taninos artificiais para o curtido vexetal rápido,
xeneralizado na década de 1870. Cara a 1880 comezaría o curtido mediante sales
de cromo e a finais da década de 1910 o curtido ó cromo suplantaría totalmente
ó curtido vexetal. Mentres o curtido dunha peza de sola polo sistema
tradicional precisaba duns catrocentos dez días, cos novos sistemas abondaba
con cento oitenta.
O curtido ó alume ou curtido en
branco segue a empregarse na preparación de peles finas moi flexibles e suaves,
xeralmente empregadas nas luvas.
Aínda que os aires da revolución
industrial chegaran tamén a industria do curtido, non o fixera na cerna dos
labores (a transformación da pel), senón unicamente nas endeitas de preparación
e remate, e algunhas tenerías empregaban contra 1850 máquinas para o descarnado,
o pelado, o batido e a división da pel.
O conxunto das edificacións para o
traballo dos coiros normalmente distribuiase en cinco compoñentes: o almacén
das materias primas e local da moenda da casca configuraban a entrada do
establecemento; viña despois o departamento dos labores de ribeira, cos seus
lavadoiros e caleiros; o terceiro espazo contaba cos píos de mudanza e asento;
o espazo para o enxugado e aireado estaban as veces nun primeiro andar, para
mellorar a ventilación; o derradeiro, a zona de remate, xuntábase as veces co
anterior.
A ocupación nas fábricas de
curtidos era de cinco a sete persoas nas pequenas, e de dez a quince nas
grandes.
Os produtos que se elaboraban
recibían distintos nomes: solas (vacún), becerros (tenreiro), cordobáns
(cabra), badanas (carneiro ou ovella) e baquetas.
Actividades laborais:
Emprego:
Materias Primas:
Produtos Elaborados:
Distribución e comercialización:
Referencias Bibliográficas:
Bailly-Bailliere,
1879. Anuario del Comercio, de
Bailly-Bailliere e hijos, 1895 a 1937. Almanaque Bailly-Bailliere. Pequeña
enciclopedia popular de la vida práctica. Madrid: Bailly-Bailliere e
hijos.
Carmona
Badía, X., 1990, “Crisis y transformación de la base industrial gallega, 1850-
Carmona Badía, X.; Fernández Vázquez, M.T., 1997:
“Historia e actualidade do patrimonio industrial de Galicia: as fábricas de
curtidos de Allariz”, Patrimonio cultural
de Galicia e norte de Portugal, X.A. Fidalgo e X. Simal (eds.), Ourense:
Diputación Provincial, p.63-79.
Carmona Badía, X., y Fernández Vázquez, M.T.,
Carmona
Badía, J., y Nadal Oller, J., 2005, El
empeño industrial de Galicia. 250 años de historia, 1750-2000, Fundación
Pedro Barrié de la Maza, Coruña. ISBN 84-95892-38-3.
Carmona
Badía, X., et al., 1990, Pautas regionales de la industrialización
española (siglos XIX y XX), Jordi Nadal Oller y Albert Carreras Odriozola
(dirección y coordinación), Ariel, Barcelona. ISBN 84-344-6563-9.
Córdoba
de
Fernández
Negral, J., 2002, Las fábricas de
curtidos en la ría de Ferrol, 1783-1956, Cadernos do seminario de
Sargadelos, O Castro-Sada (Coruña): Ediciós do Castro. DL C-174-2002. ISBN
84-8485-049-8.
Labrada Romero, J.L., 1804, Descripción económica del Reyno de Galicia, Ferrol, edición
facsimilar de 1971 de Francisco Javier Río Barja, Vigo: Galaxia.
Larruga
Boneta, E., 1784-1800, Memorias políticas
y económicas sobre los frutos, comercio, fábricas y minas de España, con inclusión de los reales decretos,
órdenes, cédulas, aranceles y ordenanzas expedidas para su gobierno y fomento,
tres series previstas, primera serie de 45 tomos en cuarto, sólo cuatro
publicados (Castilla
Lorenzo Fernández, X., 1962, “Etnografía: cultura material. Os oficios: curtidores ou
coireiros”, Historia de Galiza, Ramón
Otero Pedrayo (dir.), Buenos Aires: Editorial Nós, vol. II, O home-II, p.
550-558.
Lorenzo Fernández, X., 1983. “Curtidores ou coireiros”, Os oficios, Biblioteca Básica da Cultura
Galega, Vigo: Editorial Galaxia, p. 123-133. DL VG-18-1983. ISBN 84-7154-425-3.
Madoz
Ibáñez, P., 1846-1850, Diccionario
geográfico-estadístico-histórico de España y sus posesiones de Ultramar, 16
vol., Establecimiento tipográfico de P. Madoz y L. Sagasti, Madrid, (vol 6-9:
Est. Tipografico-Literario Universal; vols 10-11: Imprenta al Diccionario
Geográfico, á cargo de José Rojas; vols 12-16: Imprenta del Diccionario
geográfico estadístico-histórico de Pascual Madoz). Existe una versión digitalizada
y de libre acceso a través de la Biblioteca Virtual de Andalucía:
http://www.juntadeandalucia.es/cultura/bibliotecavirtualandalucia [Acceso 17 octubre 2009].
Manual del Ingeniero, 1942, Enciclopedia del Ingeniero y del Arquitecto
compilada por
Meijide
Pardo, A., 1986, “Las primeras industrias del curtido en Betanzos”, Untia. Boletín do Seminario de Estudios
Mariñáns, núm. 2, Betanzos.
Meijide
Pardo, A., 1991, “Aspectos de la vida económica de Betanzos en el siglo XVIII”,
Anuario Brigantino, nº 14, p. 51-70,
Betanzos. ISSN 1130-7625.
Meijide
Pardo, A., 1998, “Entre 1770 y 1814 se establecen 14 fábricas de curtidos en la
comarca ferrolana”, Anuario Brigantino,
nº 21, p. 167-182, Betanzos. ISSN 1130-7625.
Meijide
Pardo, A., 2000, “Aportación a la historia económica y social de Pontedeume en
la primera mitad del siglo XIX”, Anuario
Brigantino, nº 23, p. 239-254, Betanzos. ISSN 1130-7625.
Miñano
y Bedoya, S. de, 1826-1828, Diccionario
geográfico-estadístico de España y Portugal, 11 vol., Madrid: Imprenta de
Pierart-Peralta.
Núñez Barros, R., 1994, “A industria do curtido en
Pontedeume”, Cátedra. Revista Eumesa de Estudios, núm. 1,
Pontedeume, p. 7-18.
Respuestas Generales del Catastro del
Marqués de
Seijas
Llerena, Daniel, 2005. “Un caso de demografía industrial de principios del
siglo XX: las comarcas de Caldas y O Ullán pontevedrés entre los años 1899 y
1921”. Congreso de Historia Económica,
Sesión: Demografía Empresarial, Santiago de Compostela: Universidad de
Santiago de Compostela.
Viñas y
Campi, 1866, El indicador de España y de
sus posesiones ultramarinas, Barcelona.
Índice de mapas e planos:
Localización no Mapa Topográfico Nacional 1:25.000: Folla 152-II
Caldas de Reis // Datum europeo 1950 (ED50) Fuso 29 // X 529.182,60 m / Y 4.717.088,74 m