Os humanos que necesitaron cruzar os ríos ou elixiron asentarse nas súas ribeiras houberon de procurar vaos, crear embarcacións e construír pasais e pontes para poder desprazarse polo territorio salvando as depresións que ocupaban as augas. Facilitar o tránsito dunha banda a outra dun río ou unha ría, a pasaxe ou barcaxe, configura unha ocupación inmemorial e un sector de actividade que artellou moitas bisbarras e moveu moreas de persoas, animais e mercadorías.

Nunha rexión como Galicia, con extensa costa, algunhas lagoas e numerosos cursos fluviais, debe sen dúbida ser case tan antiga como a aparición do home a industria de construción e reparación de artefactos flotantes (por exemplo, vid. ficha 536). Primeiro serían simples troncos, pronto perfeccionados cos prehistóricos monoxilos (monóxilas), que irían evolucionando e callando en variados deseños para mellor adaptarse ás diferentes condicións de navegación. Pereira (2000:58) menciona a existencia en Galicia de máis de vinte tipoloxías diferentes a comezos do século XX.

Para desprazarse nos ríos usarían os barqueiros de pértegas e sirgas, de velas e remos no mar, que xa apuntaba Alfonso X de Castela, “O Sabio”, que “velas e masteles e remos e espadillas e timones para cuando les fallare el viento“ (Las Siete Partidas, ca. 1265, citado en Massó).

A navegación individual por medios propios daría paso a unha certa especialización no carrexo de persoas, animais e mercadorías, e ao establecemento dos portos, os puntos máis propicios para atravesar os ríos, cruzar as rías e mesmo saír ao mar.

Sen que se poidan acreditar as sen discusión inmemoriais datas da existencia anterior dos primeiros barqueiros en ríos e rías, recolle Máiz (2001:12) que a máis antiga referencia fiable a embarcacións dedicadas ás pasaxes de persoas nas augas das rías galegas é de 1573.

E publicou Fabeiro (1990:175) que, a lo menos dende o ano 1600, o concello da vila de Noia arrendaba en poxa pública unha barca para o transporte de persoas e mercadorías dunha a outra beira da ría.

Un século despois, o dez de novembro de 1726, o francés Guillaume Manier pagaría barcaxe de Ribadeo a Figueiras nunha gran barca capaz para cincuenta persoas, unha travesía a bordo do que chama a “ponte que trema” e «qui vous cause des peurs épouvantables», consonte escribiu dez anos despois no seu relato da viaxe a España e Italia.

Pedro José García Balboa, máis coñecido como Fray Martín Sarmiento, deixou no caderno da súa viaxe por Galicia no 1745 numerosas notas sobre as barcas de pasaxe que abordou n’A Graña, Ferrol, Xubia, O Pedrido, Ézaro, Noia, Moaña, Vilaboa e aínda anotou da que cruzaba o río Miño ata Caminha.

Algún paso e navegación fluvial citou Cornide en 1764 na súa descrición das costas galegas. E, dez anos máis tarde, o tenente coronel William Dalrymple describía unha arriscada navegación na travesía da Coruña a Ferrol ao pasar xunto da illa da Marola o 31 de setembro de 1774: «Left my horses, and embarked in a passage-boat for Ferrol (...) in the bay of Betanzos, which we were to pass, there stands a rock, about a mile from the shore, that we could not weather; the boatmen resolved to go between it and the land (...) a dangerous passage (...) to the horror of us all» (Dalrymple, 1777:100-102).

Desde o comezo do século XIX en diante, xa son numerosas as referencias que se documentan en relación aos servizos de barcaxe, e moitas as que recolle Bernardo Máiz no seu espléndido traballo sobre as embarcación de pasaxe, arriba citado.

No desenvolvemento das vías de comunicación en Galicia, de teren os camiños que salvar unha corrente fluvial, nas pouco importantes habilitaríanse pasos ao xeito das pontellas, poldras, espoldras, pasais e pontillóns que inda coñecemos. Para atravesar os cursos fluviais de entidade, de non poder construíren unha ponte, non habería outra que recorrer ás barcas. E nunha ría, non hai outra que empregar unha embarcación cando o que se pretende e ir dunha beira á outra sen dar un gran rodeo por terra.

En palabras de Carlos Nárdiz “a ponte sucede case que sempre ao vao ou ao paso de barca anterior” (1992:101), adaptándose ás condicións orzamentarias e ás técnicas construtivas de cada época. Ademais das sólidas obras pétreas que chegaron ata os nosos tempos, moitas foran as pontes de madeira tamén construídas polos romanos. Unhas e outras terían a súa continuidade na Idade Media, xa fora reparando pasos antigos ou construíndo outros novos. Porén, en ausencia de vaos ou pontes, moitos ríos e durante moito tempo haberían de empregarse as barcas para facilitar o tránsito entre as orelas.

En tódalas embocaduras das rías galegas houbo unha pasaxe de barca anterior á ponte hoxe existente, e tamén as houbo nos cruces de ríos importantes como o Miño e o Sil, nos que, ademais dos máis antigo portos fluviais romanos de Tui e Ourense, documéntanse pasos de barca xa no século VI. Na toponimia deixaron ata os nosos tempos a súa pegada, entre outras, as pasaxes de: Porto d’Abaixo, no río Eo; A Barca e Porto da Vila, no río Masma; O Portociño, no río Landro; O Barqueiro, no río Sor; A Pasaxe, no río Mandeo; Barcavella e Campo da Barca, no río Tambre; A Barca e Pedra da Barca, no río Ulla; A Barca nos ríos Mera, Umia, Lérez, Tea e Cabe; Porto Auriense, Porto Vello e A Barca, no río Miño; A Barca e Portabrosmo, no río Sil.

Malia a Real Orde de Carlos III no 1761 “para hacer caminos rectos y sólidos en España, que faciliten el comercio de unas provincias a otras, dando principio por los de Andalucía, Cataluña, Galicia y Valencia”, e mentres que os camiños de rodas percorrían gran parte de Castela desde o século XVI, aínda en 1799 o deputado xeral por Galicia, Vicente Vázquez del Viso, clamaba pola construción do viario entre Benavente e a cidade de Ourense, da que accederíase en condicións a Santiago, Pontevedra e Vigo “para comunicar en ruedas la parte más interesante de Galicia con Castilla”.

Habería que esperar a 1840 e á “Orden de la Regencia relativa a la formación de un plan general de las carreteras del reino”, coa identificación de “todos los portazgos, pontazgos, barcajes y demás puntos en que los transeúntes pagan derechos” para avanzar na mellora e modernización da rede estatal das estradas e pontes que compoñían as infraestruturas viarias galegas. A Carta Xeométrica de Domingo Fontán, elaborada no 1834, contén a mellor recompilación dos camiños e as pontes anteriores a dito plan, plan que sería o inicio da desaparición de moitas das pasaxes de barcas aínda existentes naqueles tempos.

O cambio dos costumes e a mellora dos transportes por carreteira, coa conseguinte perda de rendibilidade económica da barcaxe, farían que as pasaxes fluviais foran paseniño desaparecendo. A entrada en servizo da ponte metálica d’O Barqueiro en 1901, poría fin ao derradeiro barcaxe fluvial daquela aínda existente nunha vía principal de comunicación.

Nas rías, as barcaxes principais e máis rendibles irían substituíndo o remo e a vela polas embarcacións con máquina de vapor, primeiro, e con motores de combustión interna, alimentados con gasolinas e gasóleos, despois. Tamén neste caso, a perda do rendemento do servizo pola mudanza dos costumes e o melloramento das comunicacións por carreteira, faría que case que todas as liñas de transporte de viaxeiros nas rías fosen pechando ou orientándose a estacionais viaxes de turismo.

A primeira referencia documental da existencia dunha ponte na Espiñeira é de 1395, inda que a súa existencia sería sen dúbida ben anterior, posibelmente do tempo da sé episcopal en San Martiño de Mondoñedo (activa dende o 864 ata o 1117) para facilitar o acceso dende ela aos portos de Ribadeo [Fernández, 2020].

A ponte –como a de Fazouro– era de propiedade real (no Camiño Real de Asturias e Vizcaya) recaendo no concello de Mondoñedo, como cabeza de provincia, a obriga de arranxala. Necesaria para transitar e poder cruzar o Masma, operaba tamén como porto para o embarque e desembarque de mercadorías e pasaxeiros chegados polo mar, segundo documéntase nos séculos XVI e XVII.

Pese ás reparación a que foi sometida, a ponte desaparecería nalgún momento entre finais do 1711 e principios do 1752, empregando para cruza-lo río un pouco eficaz sistema de barcas, o que levaría a solicitar o 17 de abril de 1771 “que se fabrique y construia un Puente al sitio da Espiñeira donde ya lo hubiera de palo, segun se evidenciaba de sus bestigios con un Muelle en que se pudiesen recojer las Maderas que alli se conducian para obras de la Real Armada, a causa de ser preziso el mismo Puente, por ser el Camino Real y pasajero por donde transitan tropas, correos, conductas y marineros, que todos experimentan perjuicio en la detencion y pasaje de la Barca que hay en aquel sitio”.

A barca da Espiñeira aparece nomeada no Dicionario escrito entre 1826 e 1828 por Sebastián Miñano (quen deixa anotado que a barca pode transportar ata dezaseis persoas, pero non carruaxes), e no plano debuxado en 1834 por Domingo Fontán, no paso do río Masma por Vilaronte figura a leyenda “Barca da Espiñeira”.

Atravesar en barca o río Masma pola pasaxe da Espiñeira, cun traxecto de corenta a sesenta metros, dependendo da altura da marea, podía levar uns cinco minutos, aforrando os máis de seis quilómetros que supuña ter que facelo percorrido dando a volta pola ponte que, uns tres quilómetros augas arriba, salva o Masma en Celeiro de Mariñaos.

En 1841, por primeira vez, proponse a construción dunha ponte sobre o río Masma en terreos de Vilaronte para substituír ao servizo de barcaxe coa “barcaza” ata entón utilizada para transportar carruaxes, persoas, mercadorías, cabalarías e animais.

En 1846, nunha acta do Concello de Foz, recóllese a falta de dilixencia dos encargados da barcaxe, Juan Bao e José Montenegro, que “olvidándose del cumplimiento de su deber detienen mucho más de lo necesario a los transeúntes, particularmente a los que intentan pasar del distrito de Barreiros para éste, que fastidiados de esperar y vocear por los barqueros prefieren retirarse y hacer el largo rodeo que es indispensable para atravesar sobre el puente de Cillero”. O concello ordena aos barqueiros observar unha maior puntualidade no servizo, ameazándoos de sanción pecuniaria, e advirten ao dono da barcaxe, Xosé Alonso Ramos, para que nos sucesivos contratos de arrendamento do servizo, estipule a necesidade de manter unha exactitude na recollida de transeúntes.

A corporación municipal solicitaría en 1854 que, vistas as obras que se estaban a realizar na estrada de Ribadeo a Viveiro, se incluíse a construción da ponte da Espiñeira, tanto para resolver os problemas dos viaxeiros como para dar traballo aos braceiros da municipalidade. Autorizada a construción da ponte sobre o río Masma “en el punto denominado Barca de la Espiñeira”, convocaríase unha poxa pública para a adxudicación das obras. A convocatoria non tería éxito e a barcaxe seguiría prestando servizo polo menos ata 1860.

Por fin, o 20 de xuño de 1860, publícase no periódico El Correo de Lugo un artigo sobre as obras nas estradas da provincia, indicando que no tramo da estrada Ribadeo a Viveiro “se descimbró y está a terminarse el puente sobre la ria de Foz en el sitio llamado Espiñeira”.

O emprazamento elixido, como ocorrera con moitas outras pontes, sería o mesmo que viña ata entón sendo empregado para a pasaxe en barca de unha a outra ribeira e, como tamén sucedera noutras pasaxes, a inauguración da ponte suporía a desaparición da barcaxe.

Nos primeiros anos do século XXI, unha nova ponte, construída cen metros augas abaixo da existente dende 1860, salva n’A Espiñeira a desembocadura do río Masma na ría de Foz.

Alvarado Blanco, Segundo; Durán Fuentes, Manuel; Nárdiz Ortiz, Carlos (1989): Puentes históricos de Galicia. 2ª ed., 1990. Colegio Oficial de Ingenieros de Caminos, Canales y Puertos. Santiago de Compostela: Xunta de Galicia. DL C-367-1990. ISBN 84-404-8256-6.

Blanco García, Jesús (2008): Guía de las embarcaciones tradicionales gallegas. Colección Mar de Fora. Vigo: Edicións Nigra Trea. DL VG-488-2009. ISBN 978-84-95364-87-6.

Cornide Saavedra, José (1764): Descripción circunstanciada de la Costa de Galicia, y raya por donde confina con el inmediato reino de Portugal. Edición y estudio por Xosé Luís Axeitos Agrelo en 1991. Sada: Ediciós do Castro. ISBN: 84-7492-527-4.

Dalrymple, William (1777): Travels through Spain and Portugal, in 1774; with a short account of the Spanish expedition against Algiers, in 1775. London: J. Almond.

Fabeiro Gómez, Manuel (1990): Páxinas históricas de Noia. Noia: Sementeira. ISBN 84-404-7101-7.

Fernández Pacios, Xoán Ramón (2015): “A ponte da Espiñeira e o ano 1858”, en O gabinete de Foz [en liña] Dispoñible na Internet http://ogabinetedefoz.blogspot.com/2015/03/a-ponte-da-espineira-e-o-ano-1858.html [Acceso 31/12/2021].

Fernández Pacios, Xoán Ramón (2020): “Historia da primeira ponte da Espiñeira”, en O gabinete de Foz [en liña] Dispoñible na Internet http://ogabinetedefoz.blogspot.com/2020/01/historia-da-primeira-ponte-da-espineira.html [Acceso 31/12/2021].

Máiz Vázquez, Bernardo (2000): As embarcacións de pasaxe das rías galegas (1573-2000). 2ª ed. rev. e aum. 2001. Vigo: Edicións Xerais. DL VG-39-2001. ISBN 84-8302-607-4.

Máiz Vázquez, Bernardo; Freire Hermida, Enrique (2009): As embarcacións tradicionais: do Arco Ártabro a Ribadeo. Museo do Pobo Galego. Ferrol: Edicións Embora. DL C-387-2009. ISBN 978-84-92644-01-8.

Manier, Guillaume (1736): "Voyage d'Espagne et d'Italie fait en 1726 et en 1727 par Manier de Noyon, écrit de sa main en 1736", d'après la publication du Baron de Bonnault d'Houët en 1890 Pèlerinage d'un paysan picard à St Jacques de Compostelle. Montdidier: Imprimerie de Abel Radenez.

Massó y García-Figueroa, José María (1982): Barcos en Galicia: de la prehistoria hasta hoy y del Miño al Finisterre. 2ª ed. 1992. Pontevedra: Diputación Provincial de Pontevedra. DL PO-26-1992. ISBN 84-86845-7629-3.

Miñano y Bedoya, Sebastián de (1826-1828): Diccionario geográfico-estadístico de España y Portugal, 11 vol., Madrid: Imprenta de Pierart-Peralta. Biblioteca digital de Castilla y León [en línea] Disponible en internet http://bibliotecadigital.jcyl.es/es/consulta/registro.cmd?id=714 [Acceso 23 noviembre 2018].

Mörling, Staffan (1989): As embarcacións tradicionais de Galicia. Santiago de Compostela: Dirección Xeral de Formación e Promoción Social da Consellería de Pesca da Xunta de Galicia. DL C-1237-1989. ISBN 84-453-0070-9.

Nárdiz Ortiz, Carlos (1992): El territorio y los caminos en Galicia. Planos históricos de la red viaria. Prólogo de José Antonio Fernández Ordóñez. Coordinación y diseño de Juan Lara Coira. Colección de Ciencias, Humanidades e Ingeniería, número 46. Madrid: Colegio de Ingenieros de Caminos, Canales y Puertos. DL C-1552-1992. ISBN 84-380-0066-5.

Pensado Tomé, José Luis (ed.) (1975): Viaje a Galicia en 1745 de Fray Martín Sarmiento. Salamanca: Ediciones Universidad de Salamanca. ISBN 84-74819-27-X.

Pereira González, Dionisio (1999): Imaxes da fatiga: crónica gráfica do traballo na Galiza. Vigo: A Nosa Terra. DL VG-613-1999. ISBN 84-89976-87-2.

Pereira González, Dionisio (2000): O patrimonio marítimo de Galicia. 2ª ed. corrixida e aumentada no ano 2003. Vigo: Federación Galega pola Cultura Marítima. DL C-1455-2000.

Sarmiento, Martín (1745): Viaje a Galicia. Edición y estudio de José Luis Pensado Tomé, 1975. Salamanca: Secretariado de Publicaciones de la Universidad. DL 260-1975. ISBN 84-600-1878-4.

Taboada Arceo, Antonio (1971): Galicia, estructura y ritmo socio-económicos. La Coruña: Servicio de Estudios y Publicaciones de las Cámaras Oficiales de Comercio, Industria y Navegación de Galicia. DL C-145-1971.

Xunta de Galicia (2007-2011): Plan de Ordenación do Litoral [en liña] Dispoñible na Internet: http://www.xunta.es/litoral [Acceso 8 febreiro 2020].

Localización no Mapa Topográfico Nacional 1:25.000: Folla 9-IV Foz /// Datum ETRS89: H 29 // X 639.835,28 m / Y 4.822.247,00 m

Centro Nacional de Información Geográfica (s/d): Fotototeca Digital. Instituto Geográfico Nacional, Gobierno de España [en línea] Disponible en internet: http://fototeca.cnig.es/ [Acceso 6 enero 2021].

Instituto de Estudos do Territorio (IDE) da Xunta de Galicia (s/d): Información Xeográfica de Galicia: visor de mapas [en liña] Dispoñible na Internet: http://mapas.xunta.es/visualizador-de-mapas [Acceso 6 xaneiro 2021].

Instituto Geográfico Nacional (s/d): “Mapa Topográfico Nacional 1:25.000”, en Mapas de España. Instituto Geográfico Nacional, Gobierno de España [en línea] Disponible en Internet: https://www.cnig.es/buscarArtsMenu?categoria=MTN25-Mapa-Topográfico-Nacional-1:25.000 [Acceso 6 enero 2021].

Instituto Hidrográfico de la Marina (1961): De Las Pantorgas a San Ciprián. Océano Atlántico Norte. Costa Norte de España. Carta 932, con levantamientos de 1918 y correcciones hasta 1977. Cádiz: Talleres del Instituto Hidrográfico de la Marina. DL CA-734-1971.

Xunta de Galicia (Consellería do Medio Rural) (s/d): Sistema de Información Xeográfica de Parcelas Agrícola (SixPac): visor de mapas [en liña] Dispoñible na Internet: http://sixpac.xunta.es/visorsixpac/ [Acceso 6 xaneiro 2021].