696 Caleiro de Pardollán

Galería de Fotos

VerVerVerVerVerVerVerVerVerVerVerVerVerVerVer
  • Provincia: Ourense
  • Concello: Rubiá
  • Parroquia: Santo Estevo de Pardollán
  • Lugar: Sobredo
  • Paraxe: A Caleira
  • Dirección: Non procede
  • Coord. Xeográficas - Latitude: 42.44607055830634
  • Coord.Xeográficas - Lonxitude: -6.822562025806422
  • Coordeadas UTM: Datum ETRS89: H 29 // X 679.067,15 m / Y 4.701.603,45 m
  • Clasificación: Fabricación de cal
  • CNAE: 23.52 Fabricación de cal e xeso.
  • Tipoloxía: Caleira semi industrial
  • Comarca: Valdeorras
  • Marco Xeográfico: Marxe dereita do río Sil, na estrema oriental da Serra da Agulla.
  • Ámbito: Rural
  • Acceso: Sairemos de Ourense pola estrada nacional N-120 cara a Ponferrada. Ao chegarmos a’O Barco de Valdeorras, apartaremos pola estrada nacional N-536 cara a Puente de Domingo Flórez e alí colleremos a carreteira que leva a Quereño e Sobredo. Cruzada a ponte sobre o Sil e tras pasarmos baixo a vía do ferrocarril, continuaremos pola dereita, pola carreteira que leva a Sobredo e Santo Estevo de Pardollán. Uns dous quilómetros despois de Sobredo, na man esquerda da estrada veremos o forno da cal.

Tipo de propiedade:

Privada

Visitable:

Si

Xestión de visitas:

Non procede

Historia:

Despois de quizais un millón de anos de asimilación do lume como axente externo e como idea, hai uns trinta mil ou corenta mil anos que os humanos comezaban coa domesticación daquela fonte de luz e calor. E entre a queimadura sufrida polo contacto cunha arbore abatida polo raio e o traslado dun cacho de madeira ardendo ao interior da cova puideran transcorrer cen mil anos.

A calor está presente na base de numerosos procesos de transformación da materia, dende a preparación dos alimentos ata a fabricación dos máis sofisticados materiais cerámicos. Deixou anotado Plinio O Vello na súa Historia Natural: “O lume toma a area e devólvenos xa vidro, xa prata…Polo lume derrétense as pedras e fanse bronce; polo lume faise o ferro… Co lume calcinase esa pedra que forma o cemento que sostén as casas por riba das nosas cabezas… Hai varias cousas ás que é conveniente expor máis dunha vez á acción do lume. O mesmo material orixinal é unha cousa despois da primeira exposición, outra despois da segunda…”

O forno configúrase así como a ferramenta básica que controla o lume e na que se xera a calor necesaria para que teñan lugar as transformacións da materia, e foron multitude os diferentes tipos de fornos que os humanos construíron para darlle resposta ás súas diferentes necesidades de transformación da materia, dende os fornos para coce-lo pan aos fornos de fusión e tratamento de materiais, pasando por suposto polos fornos de calcinación de minerais siderúrxicos e polos fornos de elaboración da cal.

Quentarse, mellorar o confort e espantar aos animais puido ser o primeiro paso na manipulación do lume. Viría despois a preparación dos alimentos, coa necesaria aparición do instrumento ou recipiente que facilita a acción do calor e é contedor moitas veces imprescindíbel. O fogar, un sinxelo círculo protexido por pedras, foi a primeira estrutura elemental na domesticación do lume.

Todo comeza a primeira vez que obsérvase con valor de pregunta o residuo que queda no lume dos seus fogares, fose barro endurecido, po branco ou nódulos metálicos: o humano primitivo comeza aquí unha busca que inda non rematou pero que foi deixando respostas e significados. O barro endurecido pola acción da calor daría paso á cerámica; o po branco levaría á preparación do cal e o xeso; e as brillantes gotas de metal fundido solidificadas en nódulos metálicos serían o comezo da metalurxia.

Téñense recollidas noticias do atiquísimo uso do cal (carbonato de calcio) e do xeso (sulfato de calcio), primeiro para o uso simbólico e decorativo daquel po branco, despois, xa en Babilonia como base para a realización de frescos e revocado de paredes. Fálase tamén do uso polos asirios dun cemento ou aglomerante feito de cal, area e calcaria triturada. Os exipcios empregaron o xeso finamente moído como estuco para decoración e como escaiola para unir bloques na pirámide de Keops. Na Anatolia e na India coñecíase asemade o cal na decoración e na construción. Atopáranse restos dun forno de cal do 2.500 a.C.

O cal –e o xeso– está presente en tódalas culturas dende os tempos máis remotos, e foran os romanos os que difundirían o coñecemento da argamasa, un morteiro elaborado con cal aéreo, cal graxo, area e auga coñecido cando menos dende o século IV a.C. (opus caementicium) e amplamente empregado en todo tipo de obras nos dous séculos derradeiros da república o II e o I a.C.

O consumo de cal na Idade Media faise abundantísimo, tanto que nalgúns casos mesmo denunciase a contaminación nas vilas. No 1234 os homes libres de Newcastle foron autorizados para sacar “carbón de mar” (carbón mineral, pedra que se queima en razón do seu contido en xofre e materias graxas) que comeza daquela a empregarse nas caleiras en razón da escaseza de leña. No século XV fálase de certa clase de terra que arde como o carbón de leña.

En Galicia, recolle o Códice Calixtino que os peregrinos medievais recollían unha pedra calcaria ao seu paso pola canteira de Os Cotelos, en Triacastela, e a transportaban ata os fornos de Castañeda (Figueiroa, Arzúa, Coruña), onde se fabricaba o cal para a construción da catedral santiaguesa.
Os primeiros fornos de cal serían moi semellantes ás carboeiras, construídos o ar amoreando pedra calcaria e combustible e cubrindo ben o conxunto con arxila para mante-la calor e impedir a entrada de aire.

A técnica da domesticación do lume correría parella coas diferentes tentativas que se foron desenvolvendo na construción de diversos tipos de fornos quer para a elaboración de cerámica, quer para a fabricación de cal ou a metalurxia dos diversos metais, perfeccionando en cada caso os deseños básicos de cada un deles para acadar a optimización dos procesos, tanto no que atinxe á calidade do produto final como no que respecta ao consumo de combustibles.

No canto do cal e das caleiras, os primitivos fornos de calcinación artesanal da pedra calcaria a partires do rudimentario braseiro no chan, foron desenvolvendo estruturas cilíndricas verticais habitualmente escavadas aproveitando a configuración do terreo nas proximidades da canteira de calcaria, estruturas nas que se colocaban coidadosamente as pedras calcarias mesturadas coa leña formando internamente unha cúpula a xeito de falsa bóveda baixo a cal se prendía o lume que ía calcinar as pedras para convertelas en cal.

Estes fornos descontinuos, algún dos que chegarían a ter unha altura significativa, pasarían do emprego da cada vez máis escasa leña á utilización do máis eficaz carbón de leña, primeiro, e á do carbón mineral, despois, e acabarían evolucionando cara aos fornos continuos, de meirande produtividade e menor consumo enerxético.

Descrición Xeral do Entorno:

O forno de fabricación de cal que aquí nos ocupa está na marxe dereita do curso medio do río Sil, na estrema sur oriental das serras da Agulla e da Lastra, nunha zona abundante en afloramentos de pedra calcaria de importancia. Polas grandes dimensións do forno, próximo á liña ferroviaria de Ponferrada a Monforte, cabe supor que os contratistas calcinaran a pedra calcaria para o abasto ás necesidades derivadas da construción da propia liña.

Construcción:

Contra 1870.

Abandono:

Década de 1880.

Descrición:

Conta a tradición que xa no comezo do século XI os peregrinos que transitaban o “camiño francés” portaban entre as súas ofrendas anacos de calcaria recollidos en Triacastela, que entregaban despois ao seu paso por Castaniolla (Castañeda, Figueiroa, Arzúa), onde os fornos de calcinación transformábaos en cal que, mesturado con area e auga, servía de argamasa na construción da catedral compostelá e outras edificacións da vila apostólica.

Sen dúbida a técnica de fabricación do cal sería ben coñecida naqueles lugares de afloramento dos materiais carbonatados, tamén empregados ocasionalmente como material de construción. Malia tratarse dun caso excepcional en Galicia, exemplo singular de finais do século XII é a igrexa marmórea de San Pedro Félix, construída no Hospital do Incio aproveitando os xacementos locais.

A finais do século XV atópase algunha mención ao uso do cal nas terras de Mondoñedo, e referencia á súa elaboración nun documento de 1572, pero non será ata 1804 cando Lucas Labrada, na Descrición económica do Reino de Galicia, describa a produción de cal como unha actividade produtiva na xurisdición de Mondoñedo.

Na ampla zona que descorre entre as terras de Mondoñedo e a comarca de Valdeorras atópanse bandas de afloramentos de materiais carbonatados que foron tradicionalmente explotados en pequenas explotacións da pedra calcaria para o abasto local do cal. Algún xacemento tería importancia bastante para aproveitamentos dunha meirande dimensión, de alcance comarcal, e en tempos máis recentes, incluso xurdirían explotacións cunha orientación claramente industrial.

O beneficio dos afloramentos de calcaria para a elaboración de cal sería acordado polos veciños para satisfacer as súas necesidades domésticas, a preparación de argamasa, curtido de peles, clareo da roupa, caleado das paredes das casas, pintado dos troncos das árbores froiteiras para evitar as formigas e abonado dos campos como corrector dos solos ácidos. Nalgúns casos, tamén fabricarían e venderían o cal baixo demanda dos veciños que noutros lugares o necesitaran.

A utilización tradicional dos xacementos de pedra calcaria e dos caleiros coñecería un notabilísimo incremento coa construción das liñas do ferrocarril (vid. ficha 661), pois os contratistas das obras aproveitarían os xacementos e os caleiros próximos á traza ferroviaria para abaratar o abasto do cal necesario na preparación dos morteiros e argamasas da obra.

En razón das modestas dimensións dos caleiros tradicionais, os técnicos recorrerían tamén a construción de algúns grandes caleiros a carón da traza ferroviaria (vid. ficha 676), aos que se transportaba a pedra calcaria extraída dos xacementos máis próximos.

Entre 1880 e 1883, coa construción pola “Compañía de Caminos de Hierro de Asturias, Galicia y León” (AGL) da liña do ferrocarril entre Ponferrada e Monforte de Lemos, a utilización dos caleiros tradicionais da comarca sufriría un notabilísimo incremento, e os contratistas aproveitarían os bos xacementos de calcaria próximos á traza ferroviaria para construír grandes caleiros e abaratar o abasto do cal necesario na preparación dos morteiros e argamasas da obra.

O caleiro de Pardollán ten unha planta rectangular duns seis por oito metro de lado, e uns doce metros de altura sobre o chan pola parte da boca que da acceso á grella. Construído con grandes bloques de pedra e interiormente recuberto de ladrillos, que son refractarios no fogar (onde se queimaba o carbón) e comezo e metade do ventre (onde se cargaba a pedra calcaria), e ladrillo corrente no resto da altura (que fai de cheminea). Dispón de dúas grellas: a superior, que fai de sostén das pedras a calcinar; e a inferior, que deixa caer as borrallas do carbón queimado ao cinceiro.

O remate das obras dos ferrocarrís a finais do século XIX, suporía o abandono das grandes caleiras erguidas polas compañías ferroviarias para a construción das pontes e os túneles necesarios nas súas liñas. E as caleiras locais volverían a cocer unicamente nas limitadas fornadas tradicionais, ata o seu maioritario abandono no decenio de 1950.

Tempo de uso:

As caleiras primitivas traballaban preferentemente aproveitando os meses de menos chuvias, entre xuño e outubro. Nas instalacións máis modernas, o deseño dos fornos continuos, coas bocas de carga protexidas, había de permitir traballar a meirande parte do ano.

Sistema de produción:

Na primitiva explotación a pedra calcaria (calcita, carbonato cálcico, CO3Ca) arrancábase na canteira e levábase a cocer en braseiros elementais preparados no chan ou nos fornos (as caleiras) dispostos con tal propósito a carón das canteiras.

A caleira, unha estrutura cilíndrica normalmente de uns catro ou cinco metros de altura e uns tres metros de diámetro interior no pe, era escavada na terra aproveitando a configuración do terreo nas proximidades da canteira de calcaria. Na base, no seu fronte tiña unha abertura ou porta, a boqueira, franqueada por uns saíntes de pedra a xeito de contrafortes a cadanseu lado, os brazos, e no interior un zócalo, a zapata, todo en derredor da parede interior e cun metro de altura sobre o chan.

As calcarias ou pedras de cal íanse pondo en fiadas encol da zapata e, ao chegar a certo alto, as fiadas ían estreitándose formando unha falsa bóveda que enchíase de calcaria por riba ata chegar á mesma cheminea do forno. Baixo a bóveda metíase despois a leña de toxo que se tiña preparada e púñaselle lume que cumpría manter prendido cerca de tres días, ata calcinar as pedras para convertelas en cal. Segundo Xaquín Lorenzo cada fornada viña consumindo uns cincuenta carros de toxo.

Se co forno ardendo ameazase chuvia tiñan que tapalo ben con xestas por riba, pois de chegar a auga ao cal que se ía formando no interior poderíase fende-lo forno e quedar inutilizado pola forte dilatación que sofre o cal vivo (óxido de calcio, CaO) ao reaccionar coa achega e incorporación da auga para dar cal apagado ou cal morto (hidróxido de calcio, Ca(OH)2). Con posterioridade, o cal apagado vai reaccionando co anhídrido carbónico do aire (CO2) para cristalizar a xeito de carbonato cálcico (CO3Ca).

Rematado o proceso deixábase enfréa-lo forno e tirábase o cal con pás botándoa en cestos para vendela aos que alí ían a procurala ou para levala á venda ao seu destino final. O forno podía ser propio, mailo corrente, como se facía cos de cerámica, é que se alugase para preparar a fornada.

En xeral, e a diferencia dos que se atopan na zona de Mondoñedo, os caleiros que se atopan nas terras de Quiroga e O Incio non son de gran tamaño, e están normalmente realizados aproveitando un desnivel do terreo e parcialmente enterrados para mellor conservar a calor. Están construídos con pedra do país labrada en pequenas lousas e cachotes; teñen unha sección aproximadamente cilíndrica ou lixeiramente tronco cónica, con muros de case que un metro de anchura. O interior ten cerca de dous metros de diámetro medio e unha altura de algo máis de tres.

Teñen unha abertura pola parte superior, que é por onde se vai enchendo con pedra e madeira, e outra pola parte inferior, que é por onde se prende lume. O interior do forno vaise enchendo alternativamente cunha capa de pedra calcaria e outra de madeira (chamada aquí coza) ata cubrilo totalmente, mentres vanse deixando uns pequenos respiradoiros para que ao prender o lume poida circular o aire e ardan ben as achas de coza intercalada coa calcaria.

A materia prima era a pedra calcaria das canteiras próximas que, o mesmo que a leña para o lume e a madeira para as cargas, chegaba nos carros do país. A madeira preferida para a cocción da calcaria, a coza, sempre foi da raíz do breixo, pois pola súa idade (algunhas de máis de vinte anos) e gran densidade ten un elevado poder calorífico.

A carga do forno podía ocupar dous días de traballo a un operario. A cocción da calcaria duraba uns dous días e medio, de maneira interrompida, polo que se facían quendas para ter conta do proceso. Consumíanse entre trinta e trinta e cinco carros de leña, e o lume tiña que ser continuamente atizado, para mantelo ben vivo e que non baixara a temperatura duns 900 ?C.

Rematada a cocción, o arrefriado podía levar unha semana, despois da cal retirábanse con pas as pedras do cal fabricado (cal vivo en terrón), comezando pola parte superior e rematando pola boca de lume. De ser necesario, pasados tres ou catro días máis de arrefriado do forno, podía repetirse o proceso de cocción.

A explotación dos afloramentos de calcaria e o seu aproveitamento nas caleiras sería inicialmente establecido polos veciños para o abasto das súas necesidades domésticas. O cal empregábase para facer argamasa, curtir peles, clarear a roupa, calear as paredes das casas e pintar nos troncos das árbores froiteiras para libralos das formigas. Tamén utilizouse para abonar os campos, como corrector dos solos na agricultura.

Dada a abundancia de roca calcaria nalgúns lugares e a súa escaseza e mesmo carencia noutras zonas do país, tamén se vendería o cal producido en mercados máis ou menos próximos as zonas de produción e aínda sairía cara a destinos máis distantes cando as circunstancias o favoreceran.

Nalgúns casos, singularmente nas explotacións de calcaria próximas ao trazado da liña ferroviaria, os contratistas, para o seu abasto de cal e a preparación dos morteiros e argamasas requiridos na obra, aproveitaría os caleiros próximos ou construiría un novo, tamén coa sección interior circular pero nestes casos normalmente de sección exterior tronco piramidal e de un bo tamaño, bastante superior ao dos fornos locais.

As “caleiras do ferrocarril” distinguíase ben das outras, cunha construción máis sofisticada pois, ademais de empregar preferentemente carbón mineral como combustible, entre o fogar e o ventre do forno adoitaban ter unha grella para o sostemento da calcaria. Por outra banda, a construción do interior é máis coidada, empregando ladrillos refractarios no ventre, onde calcinábase a pedra calcaria, e rematando a cheminea con ladrillo corrente.

De 1824 en diante, a aparición do cemento suporía o inicio da perda da importancia que a cal adquirira na construción, quedando paulatinamente en desuso na mesma. Porén, mantería os usos agrarios como correctora da acidez dos terreos e satisfaría a demanda das azucreiras e das fábricas de carburo de calcio.

Actividades laborais:

A explotación dos fornos facíanse normalmente entre dous ou tres homes que vixiaban a cocción. O carrexo da pedra e do combustible ata o forno facíano outros, que podían tamén axudar a cargala pedra a cocer. O forno podía ser propiedade dalgún deles ou ser propiedade dun terceiro e alugado por outros para facer a cocida. Tamén podía ser que, cando o propietario tiña asegurada a venda do cal, contratase a uns mestres caleiros para levar a cabo varias cocidas no seu forno.

Emprego:

Cada forno ocuparía a dous ou tres homes durante a cocción. Algún máis axudaba na carga e descarga do forno. O ciclo completo duraba de doce a quince días, polo que podían facerse dúas cocidas nun mes.

Materias Primas:

Pedra calcaria, mármore (calcita, carbonato cálcico, CO3Ca).

Produtos Elaborados:

Cal vivo (óxido de calcio, CaO).

Distribución e comercialización:

Local, comarcal e rexional. O cal producido utilizábase nos curtidoiros, no abono dos campos e na construción. Mentres nos caleiros tradicionais o cal producido utilizábase nos curtidoiros, no abono dos campos e na construción, o cal fabricado nestas caleiras atendía case exclusivamente á demanda das obras do ferrocarril.

Referencias Bibliográficas:

Agricola, Georgius (Georg Bauer) (1556): De re metallica (1950 English edition) Translated from the first latin edition of 1556 by Herbert Clark Hoover and Lou Henry Hoover and published in 1912 by The Mining Magazine, London. New York: Dover Publications, Inc. ISBN 0-486-60006-8.

Cámara Oficial Mineira de Galicia (2019): A minaría de Galicia, materia prima do arte [en liña] https://minariasostible.gal/es/la-mineria-de-galicia-materia-prima-del-arte/ [Acceso 24/04/2021].

Carmona Badía, Xoán; Nadal Oller, Jordi (2005): El empeño industrial de Galicia. 250 años de historia, 1750-2000. A Coruña: Fundación Pedro Barrié de la Maza. DL C-2342-2005. ISBN 84-95892-38-3.

Córdoba de la Llave, Ricardo (2008): “Las artes del fuego: metalurgia y alfarería”, en Pedro Navascués Palacio (coord.) Ars Mechanicae: ingeniería medieval en España, p. 203-213. Fundación Juanelo Turriano. Madrid: Ministerio de Fomento (CEDEX-CEHOPU). DL M-46232-2008. ISBN 978-84-7790-470-0.

Empresa Nacional Adaro de Investigaciones Mineras (1991): La minería de Galicia. Melchor Ruiz Pérez (coord.) y Carlos Menéndez Suárez (coord.). Santiago de Compostela: Dirección Xeral de Industria de la Xunta de Galicia. DL C-1341-1991.

Fernández Negral, Justino (2009): Estudio del proceso de calcinación y uso de la cal en los procesos sidero-metalúrgicos y en la construcción. Análisis de los procesos de obtención y de la estructura de los hornos. Tesis Doctoral (inédita). Departamento de Enxeñaría Industrial II, Ferrol: Universidade da Coruña.

Gross, K. (1942): “Hornos industriales”, en Manual del Ingeniero. Enciclopedia del Ingeniero y del Arquitecto compilada por la Academia Hütte de Berlín, 2ª ed. trad. de la 26ª edición alemana, tomo IV, capítulo X, secciones I y II, p. 1017-1076. Barcelona: Gustavo Gili.

Lara Coira, Manuel (2010): “La minería y el patrimonio minero en Galicia”, en Tierra y tecnología, revista de información geológica, número 36, segundo semestre 2009, p. 65-76. Madrid: Ilustre Colegio Oficial de Geólogos. DL-M-10.137-1992. ISSN 1131-5016.

Lorenzo Fernández, Xaquín (1962): “Etnografía: cultura material. Os oficios: Caleiros”, en Ramón Otero Pedrayo (dir.) Historia de Galiza, vol. II, O home-II, p. 530-531. Buenos Aires: Editorial Nós.

Lorenzo Fernández, Xaquín (1983): “Caleiros”, en Os oficios, p. 95-97. Biblioteca Básica da Cultura Galega. Vigo: Editorial Galaxia. DL VG-18-1983. ISBN 84-7154-425-3.

Mirre Gavalda, Juan Carlos (1990): Guía dos minerais de Galicia. Vigo: Galaxia. DL VG-328-1990. ISBN 84-7154-729-5.

Rueda Rodríguez, Carlos; Albo García, Francisco (2017): “Por el camino que proporcionó la cal para el puente de Rairos”, en La Voz de Galicia, ed. Lemos, 15/06/2017.

Schulz, Guillermo (1835): Descripción geognóstica del Reino de Galicia, acompañada de un mapa petrográfico de este país. Madrid: Herederos de Collado. Ed. facsimilar de 1985 da Área de Xeoloxía e Minería do Seminario de Estudos Galegos. Sada: Ediciós do Castro.

Taboada Arceo, Antonio (1971): Galicia, estructura y ritmo socio-económicos. La Coruña: Servicio de Estudios y Publicaciones de las Cámaras Oficiales de Comercio, Industria y Navegación de Galicia. DL C-145-1971.

Índice de mapas e planos:

Localización no Mapa Topográfico Nacional 1:25.000: Folla 191-I Carucedo /// Datum ETRS89: H 29 // X 679.067,15 m / Y 4.701.603,45 m

Centro Nacional de Información Geográfica (s/d): Fotototeca Digital, Instituto Geográfico Nacional, Ministerio de Fomento del Gobierno de España [en línea] Disponible en internet: http://fototeca.cnig.es/ [Acceso 13 febreiro 2021].

Instituto de Estudos do Territorio (IDE) da Xunta de Galicia (s/d): Información Xeográfica de Galicia: visualizador de mapas [en liña] Dispoñible na Internet: http://mapas.xunta.es/visualizador-de-mapas [Acceso 3 febreiro 2022].

Instituto Geográfico Nacional (s/d): “Mapa Topográfico Nacional 1:25.000”, en Mapas de España. Instituto Geográfico Nacional, Gobierno de España [en línea] Disponible en Internet: https://www.cnig.es/buscarArtsMenu?categoria=MTN25-Mapa-Topográfico-Nacional-1:25.000 [Acceso 27 marzo 2021].

Xunta de Galicia (Consellería do Medio Rural) (s/d): Sistema de Información Xeográfica de Parcelas Agrícola (SixPac): visor de mapas [en liña] Dispoñible na Internet: http://sixpac.xunta.es/visorsixpac/ [Acceso 3 febreiro 2020].

Data de Actualización:

19 marzo 2022