Non sabemos en que momento de ese amplo espazo temporal que chamamos neolítico (8.500 a.C. a 2.500 a.C.), cando xorden as actividades agrícolas, as comunidades primitivas aprenden a mellorar a produtividade da terra por medio do estercado, empregando restos vexetais, animais e minerais da súa contorna ou dos mesmos refugallos da súa alimentación. Desta maneira, desde os tempos máis remotos, o potasio das cinzas, o nitróxeno das dexeccións animais e humanas, e o fosfato dos ósos incorporábanse empiricamente aos solos.

O esterco é o elemento fertilizante por excelencia, que repón nas herdades as substancias químicas que as fan aptas para os cultivos e que van minguando e esgotando co mesmo aproveitamento do que se cultiva. O esterco pode ser de moitas castes, sendo o principal o que se fai a base de estrume, o conxunto de vexetais co que se cubría o chan das cortes, e tamén dos patios e rúas diante das casas.

Estércase tamén coa borralla da lareira e do forno e, nas beiramares, coas algas, escamas de peixe (escamallo), cabeza, tripas e aletas de peixe (galdrucho), cangrexos pequenos (patexo) e cunchas machucadas de ameixas e mexillóns. Nos tempos en que tiñan pouco valor comercial, estercábase tamén co mexillón enteiro e mesmo con percebes.

No mar atópanse especies vexetais que dende sempre foron empregadas nas labores agrícolas, as algas ou argazo, tamén chamadas “esterco do mar”, que no tradicional e eficaz estercado déixanse podrecer para abonar os campos co seu aporte de minerais, documentado dende o século XVI no Arquivo do Reino de Galicia (vid. ficha 420).

O esgotamento das terras obrigaba aos agricultores ao seu abandono para asentar os cultivos en terras virxes. O coñecemento da fertilización evolucionaría desde o estercado dos romanos para “quentar a terra” ata o establecemento no século VIII dun réxime de rotacións dos cultivos que introducía a tempada de descanso da terra de labor (o barbeito) e o cultivo de leguminosas (que asimilan o nitróxeno do aire) para o aporte de nitróxeno aos solos.

O coñecemento do ciclo vital dos vexetais e o desenvolvemento da química, permitirían a elaboración de materiais –chamados abonos ou fertilizantes– cuxa función principal é a de proporcionar elementos nutrientes ás plantas. Estas substancias, tanto orgánicas como inorgánicas, conteñen nutrientes asimilables polos vexetais co fin de manter ou incrementar o seu contido no solo, mellorar a calidade do substrato a nivel nutricional, ou estimular o crecemento vexetativo das plantas. Desde os comezos do século XVIII, da sistematización do estudo dos fertilizantes naturais xurdiría a industria de abonos artificiais (vid. ficha 670, por exemplo).

Outro camiño abriríase para os restos dos matadoiros e as industrias cárnicas, da mesma maneira que para as da pesca e a súa transformación. No seu caso, estes residuos orgánicos aproveitaríanse para a obtención de aceites, graxas e materia sólida desecada apta para a elaboración de produtos para alimentación animal, os chamados pensos compostos.

Como complemento da actividade principal dos matadoiros, os residuos formados por recortes, osos e vísceras que non tiñan outro tipo de aproveitamento, transformábanse en produtos útiles como as graxas e as fariñas de carne e oso. As fariñas son uns produtos estabilizados aproveitados para alimentación animal, fabricación de pensos, fertilizantes e outros produtos. No canto das graxas, diferéncianse dous tipos, o sebo (graxa fundida de vacún e ovino) e a manteiga (graxa fundida de porco), con varias aplicacións na industria alimentaria.

A industria cárnica galega aproveitaría as graxas (touciño e unto) e os sebos, as peles, o pelo, e as vísceras, facéndose tamén fariña cos ósos, tanto nos matadoiros máis antigos (vid. ficha 383, por exemplo), como nos máis modernos matadoiros frigoríficos (vid. ficha 537, por exemplo).

No que atinxe aos residuos de peixe das industrias transformadoras da pesca (escamas, cabeza, tripas e aletas), aprovéitanse para a elaboración de aceites e fariñas que convértense na materia prima doutros produtos, como os pensos compostos para avicultura, gandaría e acuicultura, nos que son compoñentes nutricionais indispensábeis pola súa aportación dos aminoácidos dos que carecen os cereais. Ademais de na industria de alimentación animal, os aceites de pescado utilízanse na industria farmacéutica, no curtido de peles e na elaboración de resinas para pinturas.

Para aproveitar os factores de escala e moi principalmente os de localización (dadas as incomodidades producidas polos malos olores deste tipo de industrias), impulsadas por industriais conserveiros, non tardarían en crearse instalacións fabrís dedicadas exclusivamente ao procesado dos residuos das fábricas de conservas de pescado, complementado en ocasións co do procesado das industrias cárnicas.

AUCOSA (Auxiliar Conservera, 1959; vid. ficha 706), en Vigo, sería a primeira, á que seguirían en Ribeira CONRESA (Conserveros Reunidos, 1961; vid. ficha 695), ARTABRA (Sociedad Limitada de Productos Químicos, 1962; vid. ficha 686), en Arteixo, e AFAMSA (Agrupación de Fabricantes de Aceites Marinos, 1965; vid. ficha 726), tamén en Vigo. Hoxe en día continúan a seren as catro empresas deste tipo que hai en Galicia, dun total de oito existentes en España.

A orixe de AFAMSA atópase na iniciativa do industrial Eugenio Rodríguez Otero, propietario desde 1940 dunha pequena fábrica de nome «Industrias Reunidas de Grasas, Aceites y Sebos» (IRGAS), situada na periferia viguesa de Lavadores coñecida como A Ceboleira, non lonxe da Carreteira de Madrid. A fábrica atopábase nas fincas que hoxe en día acollen á igrexa parroquial da Nosa Señora da Paz, e o empresario edificou a súa vivenda no Camiño do Sobreiro, nas proximidades da industria.

A actividade empresarial iría orientándose á elaboración de aceites de pescado, con crecentes dificultades na garantía da subministración de determinadas materias no longo prazo, o que non lle permitía conseguir e manter os cada vez máis exixentes criterios de calidade.

Para solucionar tales inconvenientes, Eugenio Rodríguez fora acadando e pechando acordos con varias pequenas empresas dedicadas a similar actividade e, en 1965, constitúen formalmente a sociedade anónima «Agrupación de Fabricantes de Aceites Marinos» (AFAMSA), que non tardaría en dotarse dunha moderna factoría en A Bagunda, nunha zona daquela rural e algo máis afastada da periferia urbana da cidades de Vigo.

Entre outros, contaría como socios coa participación dos principais fabricantes galegos de fariñas e aceites de pescado (Auxiliar Conservera, vid. ficha 706; Conserveros Reunidos, vid. ficha 695; Sociedad Limitada de Productos Químicos, vid. ficha 686; Industrias Cerdeimar), cuxos aceites se tratarían e refinarían nas instalacións de AFAMSA. Desta maneira, aceites de orixe dispar converteríanse en aceites homoxeneizados de gran calidade e características uniformes e estables, de gran demanda para produtos alimenticios, farmacéuticos e da industria química, ademais de graxas para o curtido de peles e para a fabricación de resinas para pinturas.

Co paso dos anos, os doce mil metros cadrados de que dispuñan para a súas instalacións de A Bagunda irían quedándose pequenos ante a progresión da actividade e as crecentes necesidades de espazo para as instalacións. Ademais, a paulatina expansión urbanística de Vigo e os cada vez máis rigorosos requisitos ambientais serían un acicate adicional para trasladarse a un máis adecuado asentamento.

Nesta tesitura, no ano 2010, a compañía decidiría ampliar as instalacións construíndo unha nova fábrica nunha nova localización. O lugar elixido sería o Parque Empresarial A Veigadaña, no veciño termo municipal de Mos. A operación culminaría coa inauguración da nova sede e a entrada en servizo da factoría no ano 2013, cesando a actividade en A Bagunda e desmantelándose as vellas instalacións.

As novas instalacións de AFAMSA no moderno Parque Empresarial de Mos ocupan unha superficie de vinte e oito mil metros cadrados. Contan con fácil acceso ás principais vías de comunicación e inclúen as oficinas da empresa, o laboratorio, as naves de proceso, os almacéns, os depósitos e unha planta depuradora das augas residuais. Ademais, a compañía dispón no molle vigués do Areal dunhas instalacións portuarias cunha capacidade de almacenamento de catro mil toneladas, con conexión directa para carga e descarga de buques de graneis.

O primeiro paso é a recepción das materias primas e a súa almacenaxe en condicións que garantan a salubridade e a preservación das características físicas. A almacenaxe faise en depósitos separados, evitando calquera mestura de restos piscícolas e cárnicos, de habelos. A elaboración difire lixeiramente no caso de procesar restos de pescado ou restos cárnicos. No caso de empregar restos de pescado ou de carne que non houberan sido procesados, na almacenaxe utilízanse aditivos para controlar posibles patóxenos presentes neles.

O proceso de fabricación de fariña de peixe empeza coa trituración e o desecamento de peixes enteiros ou restos destes, moéndose ata obter un material fino. O material xa triturado vai entón a cocerse a uns 100 ?C durante vinte minutos, empregando quecemento indirecto con vapor de auga; desta maneira detense a actividade microbiolóxica e encimática no produto, e se axuda á separación do aceite do mesmo.

A seguinte etapa consiste nun prensado mecánico do material, do que se obtén unha fase líquida e unha fase sólida en forma de torta. A fase líquida, composta de aceite e auga con residuos disolvidos, vai someterse a decantación, recuperándose desta maneira máis produto sólido, que se agrega á fase sólida xa obtida.

A fase líquida resultante centrifúgase, separándose nesta etapa o aceite da auga. Esta auga residual, chamada “auga de cola”, sométese a evaporación, co que aínda recupérase máis materia sólida. Os sólidos recuperados mestúranse coa torta obtida no prensado, obténdose unha pasta.

A pasta sométese a secado ata deixala como unha fariña cunha humidade relativa de entre o cinco e o dez por cento, co que vai evitarse o crecemento de bacterias e a reducirse posibles reaccións químicas. Finalmente, a fariña vai empacarse en sacos para a súa comercialización; nesta etapa pódense incorporar antioxidantes e aditivos naturais que axudan a controlar o crecemento de microorganismos na fariña de peixe que se garda almacenada para o seu uso.

Como resultado do proceso, por cada tonelada de materia prima obtéñense arredor de cen quilogramos de fariña de peixe. A fariña de peixe está composta normalmente entre un 50 % e 65% de proteína (dependendo do tipo de peixe) e entre un 10-12% de graxa, que é rica en ácidos graxos poliinsaturados de cadea longa omega-3 EPA e DHA beneficiosos para a saúde; isto fai que sexa un ingrediente indispensable na dieta de especies acuícolas e animais terrestres.

A fariña de peixe pódese producir a partir dos peixes capturados especificamente para este produto e para aceite de peixe, da captura incidental doutra pesqueira, ou ben dos residuos de pescado, subprodutos obtidos do procesado do peixe destinado ao consumo humano directo, recortes de operacións de fileteado, residuos de fábricas de conservas de pescado, míllaras (ovas) e outros restos da pesca e da elaboración de “surimi”.

No que atinxe á fabricación de fariña de carne e ósos, un preparado alimenticio empregado principalmente como ingrediente nos pensos do gando, e tamén como abono orgánico, o proceso e moi semellante ao das fariñas de pescado.

O material de partida –preferibelmente de vacún e de aves– inclúe vísceras, ósos, sangue, cabezas, tecidos magros e graxa. As fariñas obtéñense por quecemento, moenda e desecamento de animais de sangue quente e de subprodutos de matadoiro, salas de despezamento e despachos de carne e aves. A materia prima debe estar desprovista de pelos, plumas, sedas, cornos, cascos e contidos dixestivos.

O proceso de fabricación comeza pola moenda do material de partida, para facilitar a meirande homoxeneidade no posterior procesado térmico. O material moído e homoxeneizado sométese durante vinte minutos a unha cocción a 133 ?C de temperatura e 3 bar de presión, para esterilizar o produto e fundir a graxa, parte da que vai separarse posteriormente.

A sedimentación da mestura resultante da cocción, permite a separación de parte da graxa. En España, a extracción da graxa faise por presión, polo que o seu contido medio na fariña é bastante elevado, entre o 12 e o 15%. En Francia se utilizan disolventes orgánicos, obtendo fariñas pobres en graxa, dun valor enerxético notablemente inferior ao das fariñas españolas ou estadounidenses.

A pasta parcialmente desengraxada sométese a secado ata deixala cunha humidade relativa reducida, o que axuda a evitar o crecemento de bacterias e a posible aparición de reaccións químicas non desexadas na fariña elaborada. Finalmente, a fariña ensácase para a súa comercialización, podendo incorporar antioxidantes e aditivos naturais que axuden a controlar o crecemento de microorganismos durante a almacenaxe anterior ao seu uso.

As fariñas de carne e ósos son unha boa fonte de proteínas e aminoácidos esenciais, cunha composición nutritiva de aproximadamente un catorce por cento de graxas e un sesenta por cento de proteínas. Da mesma maneira que as fariñas de pescado, adoitan empregarse preferentemente na elaboración de pensos compostos.

Nos seus comezo, en 1965, a actividade da «Agrupación de Fabricantes de Aceites Marinos, S.A.» (AFAMSA) seguía a liña común dos seus socios, a revalorización dos subprodutos da pesca elaborando fariñas e aceites de pescado. A compañía evolucionaría especializándose no tratamento e transformación dos aceites de pescado, propios, procedentes das fábricas dos seus socios e tamén de terceiros, obtendo aceites de gran calidade que a converteron nun referente no sector.

As diferentes calidades de aceites de pescado, tanto de produción propia como de outras orixes, se someten a diversos procesos en función da aplicación final os requirimentos do cliente: refinado (lavado, desmucilaxinado, neutralizado e decolorado), winterizado, hidroxenado, desodorizado, atomizado, excipientado, oxidado, e sulfitado.

A ampla gama de procesos permiten a adecuación e subministración a diversos sectores, como a alimentación animal (acuicultura: aceites crus ou refinados con alto contido en omega 3; alimentación de mascotas: aceites refinados, desodorizados ou winterizados; alimentación animais terrestres: aceites crus, refinados ou excipientados, principalmente para porcino y avicultura), a industria química para o curtido do coiro (aceites crus, refinados, oxidados ou sulfitados para a fabricación de engraxes; produtos rexistrados na base de datos REACH), a fabricación de resinas alquídicas para pinturas (aceites refinados e winterizados; produtos rexistrados na base de datos REACH), a obtención de ácidos graxos saturados e destilados para deterxentes (aceites hidroxenados) a industria farmacéutica (aceites refinados e winterizados), a fabricación de cosméticos (aceites hidroxenados), e outras aplicacións (masillas, cebo para pesca, pedidos singulares).

Acedo-Rico González, Juan (2001). “Seguridad alimentaria y fabricación de piensos compuestos: influencia de la tecnología de fabricación y del diseño de fábricas”, en XVII Curso de Especialización FEDNA: avances en nutrición y alimentación animal, p. 229-256. Zaragoza: Fundación Española para el Desarrollo de la Nutrición Animal (FEDNA).

AINIA (Asociación para la Investigación e Innovación Alimentaria) (s/d). “Mejores técnicas disponibles para la industria de aprovechamiento de subproductos de origen animal”, en AINIA, Instituto Tecnológico Agroalimentario [en línea] https://prtr-es.es/Data/images//La%20industria%20de%20subproductos%20de%20origen%20animal-9EF41AF258214363.pdf [Acceso 17/12/2021].

Carmona Badía, Xoán; Nadal Oller, Jordi (2005). El empeño industrial de Galicia. 250 años de historia, 1750-2000. A Coruña: Fundación Pedro Barrié de la Maza. DL C-2342-2005. ISBN 84-95892-38-3.

Carmona Badía, Xoán; Iglesias Veiga, Xosé Ramón; López Rodríguez, Mariña (2020). Alfageme, historia e memoria. Vigo: Instituto de Estudios Vigueses. DL VG-309-2020. ISBN 978-84-89599-79-6.

Confederación Española de Cajas de Ahorros (1975). Situación actual y perspectivas de desarrollo de Galicia. 4 vol. Madrid: Fondo para la Investigación Económica y Social de la Confederación Española de Cajas de Ahorros. DL M-39.109-1974. ISBN 84-7231-171-6.

Giráldez Rivero, Jesús (2011). “Los Thenaisie: Thenaisie-Provôté, nombre francés para una empresa cien por cien gallega”, en Carmona Badía, Xoán (dir. e coord.), Las familias de la conserva. El sector de las conservas de pescado a través de sus sagas familiares, p. 380-389. Fundación Clúster de Conservación de Productos del Mar e ANFACO-CECOPESCA. Pontevedra: Diputación de Pontevedra. DL C-891-2011. ISBN 978-84-938942-0-7.

Hirsch, M. (1942). “Instalaciones y máquinas auxiliares de las industrias transformadoras: medios de tratamiento térmicos”, en Manual del Ingeniero, tomo IV, capítulo IV, sección II, p. 483-512. Enciclopedia del Ingeniero y del Arquitecto compilada por la Academia Hütte de Berlín, 2ª ed. trad. de la 26ª edición alemana. Barcelona: Gustavo Gili.

Krekeler, K. (1942). “Industrias de la alimentación y afines: elaboración de las grasas y aceites”, en Manual del Ingeniero, tomo IV, capítulo V, sección V, p. 617-624. Enciclopedia del Ingeniero y del Arquitecto compilada por la Academia Hütte de Berlín, 2ª ed., trad. de la 26ª edición alemana. Barcelona: Gustavo Gili.

Molinari, Hector (1920). Química general y aplicada a la industria. Tomo I: Química inorgánica: Generalidades y metaloides; tomo II: Química inorgánica: Metales; tomo III: Química orgánica. 2ª ed. española con arreglo a la 4ª ed. italiana. Barcelona: Gustavo Gili.

Nadal Oller, Jordi; Carreras Odriozola, Albert (dir. y coord.) (1990). Pautas regionales de la industrialización española (siglos XIX y XX). Barcelona: Ariel. DL B-218-1990. ISBN 84-344-6563-9.

Planck, R. (1942). “Instalaciones y máquinas auxiliares de las industrias transformadoras: medios de tratamiento térmicos, refrigeración, frío artificial”, en Manual del Ingeniero, tomo IV, capítulo IV, sección II-G, p. 512-530. Enciclopedia del Ingeniero y del Arquitecto compilada por la Academia Hütte de Berlín, 2ª ed. trad. de la 26ª edición alemana. Barcelona: Gustavo Gili.

Quittkat, G.; Eckardt, H.; Meldau, R.; Galle, E.; Hirsch, M.; Planck, R.; Stroer, H.J. (1942). “Instalaciones y máquinas auxiliares de las industrias transformadoras”, en Manual del Ingeniero, tomo IV, capítulo IV, p. 415-538. Enciclopedia del Ingeniero y del Arquitecto compilada por la Academia Hütte de Berlín, 2ª ed. trad. de la 26ª edición alemana. Barcelona: Gustavo Gili.

Reinoso Maset, Uxío (2021). “Ficha 002: AUCOSA / Auxiliar Conservera S.A.”, en Vigo Industrial [en liña] Dispoñible en https://www.vigoindustrial.com/copia-de-aucosa-f-002 [Acceso 11 xullo 2022].

Sanz, Fernando (2001). “La alimentación en piscicultura”, en XVII Curso de Especialización FEDNA: avances en nutrición y alimentación animal, p. 317-327. Zaragoza: Fundación Española para el Desarrollo de la Nutrición Animal (FEDNA).

Sobrino Fagilde, Iria; Calviño Iglesias, Raimundo (2008). Arquitectura industrial en la provincia de Pontevedra. Vigo y zona de influencia (eje norte-sur) [en línea] Dispoñible na Internet: http://noncommon.files.wordpress.com/2012/04/00-a-indyarq_1-393_low.pdf [Último acceso 16 de diciembre del 2020]. Vigo: Colegio Oficial de Arquitectos de Galicia.

Taboada Arceo, Antonio (1971). Galicia, estructura y ritmo socio-económicos. La Coruña: Servicio de Estudios y Publicaciones de las Cámaras Oficiales de Comercio, Industria y Navegación de Galicia. DL C-145-1971.

Xunta de Galicia (2007-2011). Plan de Ordenación do Litoral [en liña] http://www.xunta.es/litoral [02/03/2021].

Localización no Mapa Topográfico Nacional 1:25.000: Folla 223-III Vigo /// Datum ETRS89: H 29 // X 525.481,25 m / Y 4.674.837,62 m

Centro Nacional de Información Geográfica (s/d). Fotototeca Digital, Instituto Geográfico Nacional, Ministerio de Fomento del Gobierno de España [en línea] Disponible en internet: http://fototeca.cnig.es/ [Acceso 12 enero 2023].

Instituto de Estudos do Territorio (IET) da Xunta de Galicia (s/d). Información Xeográfica de Galicia: visualizador de mapas [en liña] Dispoñible na Internet: http://mapas.xunta.es/visualizador-de-mapas [Acceso 12 xaneiro 2023].

Instituto Geográfico Nacional (s/d). “Mapa Topográfico Nacional 1:25.000”, en Mapas de España. Instituto Geográfico Nacional, Gobierno de España [en línea] Disponible en Internet: https://www.cnig.es/buscarArtsMenu?categoria=MTN25-Mapa-Topográfico-Nacional-1:25.000 [Acceso 18 enero 2021].

Instituto Hidrográfico de la Marina (1964). De Cabo Corrubedo a Cabo Silleiro. Océano Atlántico Norte. Costa NW de España. Carta 925, con levantamientos no datados y correcciones hasta 1977. Cádiz: Talleres del Instituto Hidrográfico de la Marina. DL CA-293-1972.

Ministerio de Agricultura, Pesca y Alimentación del Gobierno de España (s/d). Sistema de Información Geográfica de Parcelas Agrícolas (SIGPAC), Visor SigPac V 4.10 [en línea] Disponible en Internet: https://sigpac.mapama.gob.es/fega/visor/ [Acceso 12 enero 2023].