A conservación dos alimentos foi una preocupación principal dende os tempos máis remotos. En Nerga (Cangas) téñense atopado restos fenicios cando se escavaba nun vello salgadoiro; en Bueu e a Illa de Ons apareceron restos de salgadoiros e ánforas de barro romanas; e en Noville (Mugardos) e Cariño (Ferrol) –entre outros lugares da costa atlántica galega– documéntanse senllas industrias romanas de salga de peixe.

Na Idade Media están documentadas as saídas dos portos galegos de grandes cantidades de peixes salgados e de polbos secos e curados ao aire con destino aos portos cantábricos, portugueses e andaluces. Tamén se constatan no século XVI os envíos de ostra escabechada á veciña Castela.

Aínda que os diferentes portos galegos xa despachaban ao Levante importantes cantidades de sardiña ao longo do século XV e comezos do XVI, cando xurde a competencia dos comerciantes do Mar do Norte (arenque inglés e bacallau escandinavo) o tráfico galego de salgadura sofre unha aguda e prolongada crise que se estende ata 1738, cando se prohibe o comercio con Inglaterra.

Avanzando no tempo, os tradicionais procedementos de conserva dos alimentos (curado, salgado, afumado, escabechado) van perfeccionándose. Na segunda metade do século XVIII, coa presenza dende 1750 dos cataláns nas rías galegas, vai incorporándose o prensado do peixe para mellorar os clásicos procedementos de salgadura.

Coa falta de abasto nos seus mercados e de mercados foráneos para os seus produtos, os levantinos desprázanse por tódalas costas peninsulares. As primeiras vagas de comerciantes cataláns recalan nas costas galegas por mor de vender viños, augardentes, aceites e xabóns, e mercan para os retornos sardiña que preparan os galegos cos métodos de salgadura tradicionais. Xa que o peixe en salgadura fora dende tempo atrás o principal produto galego de exportación, os levantinos optan inicialmente por aqueles lugares nos que xa existía unha infraestrutura pesqueira e de salga e curado do pescado consolidada. Ás vilas e portos de Vigo, Aldán, Bueu, Vilaxoán, O Caramiñal e Mugardos, con gran tradición neste tipo de actividades, sumaranse polas súas excepcionais condicións de abrigo, calado ou proximidade a núcleos comerciais importantes, as de Carril, O Freixo, Esteiro ou Portosín.

As primeiras actividades comerciais de “fomento da pesca” desenvolvíanse en pequenos barracóns de madeira situados á beira do mar e tiñan un carácter colonial, adquirindo a sardiña “escochada” aos mariñeiros galegos a cambio de produtos levantinos (viño, augardente, licores, aceite, xabón…) e bacallau danés. Desde 1780 os almacéns de salgadura irán adoptando configuracións estandarizadas nas principais áreas sardiñeiras. Os comerciantes cataláns só permanecen acó entre abril e decembro –a “costeira” ou tempada da pesca da sardiña– tornando despois ao Levante ata a seguinte campaña.

A primeira etapa remata trala ocupación francesa, e a partir de 1810 as seguintes vagas xa formaron compañías locais, asentándose nas beiramares e integrándose na sociedade galega co único obxectivo de explota-los recursos naturais das rías galegas, nomeadamente a sardiña. Unha parte importante dos beneficios reinvístense na actividade dos almacéns de salgadura, con fortes inversións en todo tipo de bens destinados a esta industria: edificios, embarcacións, redes e artes de pesca.

As principais innovacións introducidas polos fomentadores cataláns foron as produtivas, retributivas e crediticias propias do emerxente capitalismo: as redes de arrastre (a xávega, de orixe árabe), máis produtivas que as artes de deriva (xeito e volantas) e de cerco (chinchorro, traíña, xareta); as novas técnicas de salgadura aprendidas dos holandeses (sardiñas “arencadas”, o prensado fronte ao escochado e salpresado), coa extracción das graxas e o aproveitamento dos aceites; e os novos sistemas de traballo, coa privatización dos aparellos e a remuneración do traballo co salario, aínda que se continuase tamén co sistema de quiñóns.

As novas e máis produtivas técnicas de pesca foron inicialmente rexeitadas polos gremios galegos, preocupados polo esgotamento dos recursos mariños e partidarios dunha pesca sustentábel. Pero a razón económica acabaría prevalecendo sobre a conservadora, xeneralizándose tamén os novos procedementos de prensado do peixe salgado para a elaboración das salgaduras.

O empurrón definitivo á industria do mar chegaría coa introdución do envasado e esterilización do pescado en recipientes herméticos, de vidro primeiro e de folla de lata máis tarde, unha maneira de conservar moito más eficiente e duradeira cá da salgadura e que por riba reduce drasticamente as necesidades de sal na conserva. O procedemento fora descuberto en 1795 polo confeiteiro francés Nicolás Appert, quen con dez operarios poría en marcha en 1802 en Massy (na rexión de París) a primeira fábrica de conservas.

A apertización sería rapidamente adoptada polos conserveiros de Nantes dende 1810, xeneralizándose na industria conserveira da Bretaña a altura de 1840. A nova técnica chegaría ao seu cume no tránsito do século XIX ao XX co peche mecánico dos envases de folla de lata, sendo substituída a soldadura manual das tapas por estañado polo sertido, engaste ou peche mecánico por compresión das pestanas que levaban o corpo do envase e a súa tapa, cun ariño de goma entre delas para garantir a estanquidade.

Na Península Ibérica a industria da salgadura e o escabeche continuaría por moito tempo fornecendo o mercado das conservas de pescado, aínda que moitas das fábricas axiña comezarían a súa transformación, compartindo as máis das veces as técnica tradicionais coa novidosa conservación en recipientes herméticos. No ano 1828 José María Tubiano establecería en Oviedo a primeira fábrica española de conservas herméticas de pescado, á que axiña seguirían outras dúas, tamén en Asturias, e, xa en 1836, a de Francisco Zuloaga na Ponte Gaiteira (Oza, A Coruña). Dende 1850 van establecerse outros pequenos talleres que envasaban manualmente en frascos de vidro sardiña, pescada, ollomol, ostras, caza, verduras e froita, e que chegarían a seren corenta contra 1880, das que trece estaban en Cantabria, dez no País Vasco, nove en Asturias e sete en Galicia.

As primeiras conserveiras galegas tiñan unha produción diversa (dende sardiñas en aceite a lingua de vaca) moi pouco especializada e con procesos maioritariamente manuais. Nestes primeiros anos, na elaboración dos produtos empregaban como envase, primeiro, frascos de vidro, e, deseguido, folla de lata de importación, pechándose as latas con soldadura manual. Frascos e latas esterilizábanse despois ao “baño maría” en caldeiras abertas. Estes pioneiros foron Zuloaga (Oza, 1836, vid. ficha 547), Pelletier (Coruña, 1853, vid. ficha 747), “La Aurora” de Alejandro Carreño (Noia, 1856, vid. ficha 422), Curbera (Vigo, 1861, vid. ficha 267), e “La Noyesa” de Joaquín Caamaño (Noia, 1874, vid. ficha 368), aos que seguirían moitos outros.

E sería a carón do vello salgadoiro que Manuel Goday Roura (orixinario de Canet de Mar, Barcelona), establecera na derradeira década do século XVIII na Illa de Arousa e continuara explotando o seu fillo Juan Goday Llauger, onde en 1879 vai xurdir pola iniciativa do seu neto, Juan Goday Gual, a que pódese considerar como primeira fábrica moderna de conservas de pescado que houbo en Galicia (vid. ficha 124). Cun edificio construído expresamente para contela, unha máquina de vapor adquirida en Birmingham, una cheminea para a caldeira do vapor, uns soldadores especializados no peche das latas e un técnico francés ao fronte do proceso produtivo ao estilo de Nantes, no que a vianda fritíase no torrador antes do seu enlatado e esterilizado ao baño de María ou no autoclave. 

A fábrica de Goday non tardaría en substituír a fritura polo cocido ao vapor, un proceso máis eficaz e rendible, que pronto sería coñecido en todo o mundo e empregado co nome de “o sistema español”. O éxito da modernización fixo que contra 1907 xa houbera máis de cen empresas deste tipo en Galicia.

Dada a evidencia de factorías de salgadura fenicias e romanas nas beiramares galegas, poucas dúbidas caberían da existencia dunha primitiva industria de salga na enseada d’A Coruña, aínda que a súa temperá urbanización ocultara calquera constancia arqueolóxica da mesma.

A beiramar coruñesa recollía as circunstancias concomitantes recoñecidas como elementos propios das primeiras factorías de salgadura: zonas de pesca nos arredores, fontes ou regatos para o abasto de auga doce, areais con abrigo ou condicións portuarias para achegar as embarcacións, posibilidade da procura de sal, e proximidade a un núcleo indíxena para ter man de obra e os primeiros destinatarios da produción.

A proto industria da pesca e a salga consolidaríase ao longo do tempo e sábese, por noticia de 1718, da vitalidade do comercio da Arousa con Portugal, principalmente do polbo curado (secado ao aire) e da sardiña salgada. Xa mediado o século, e a resultas das dificultades de abasto nos seus mercados e de mercados foráneos para os seus produtos, os levantinos desprázanse por tódalas costas peninsulares. Contra 1750 as primeiras vagas de comerciantes cataláns recalan nas costas galegas por mor de vender viños, augardentes, licores, aceites e xabóns, e mercan para os retornos a sardiña escochada (escabezada, eviscerada e salgada) aos mariñeiros galegos.

As primeiras actividades comerciais desenvolvíanse en pequenos barracóns de madeira situados a carón do mar, e a non tardar os visitantes van mirar de preparar a sardiña cos máis eficientes métodos de salgadura, aprendidos dos holandeses e xa desenvolvidos no Mediterráneo, substituíndo o escochado e salpresado pola salmoira e o prensado e construíndo instalacións específicas para o proceso. Moitas veces o construtor do almacén de salga o arrendaba durante a tempada (que chamaban “costeira”) a outro fomentador ou, nos menos dos casos, o vendía.

Ademais das novas e máis rendibles técnicas de salga do peixe, os cataláns introducirían nas rías galegas a xávega, un arte de pesca que precisaba da terceira cantidade de mariñeiros que as artes tradicionais do cerco real, obtendo o mesmo número de capturas. A Matrícula de Mariña recolle en 1754 as numerosas embarcacións dedicadas á pesca e que abastaban aos almacéns de salga dos comerciantes cataláns, aos que José Andrés Cornide Saavedra alcumaría “os holandeses do mediodía”.

A Guerra de Independencia contra o francés, malia ser moi curta en Galicia (xaneiro a xuño de 1809), deixaría un ronsel de destrución nas instalacións fabrís (curtidoiros, ferrerías, salgadoiros, lencerías) e unha grande e xeral atonía na economía da España enteira. Unha primeira consecuencia sería o abandono de moitas das actividades pesqueiras, substituídas adoito polo contrabando que propiciaban os británicos, xa fora tabaco dende Virxinia ou panos dende Portugal.

Os almacéns de salga dos comerciantes cataláns sufrirían dobremente a situación propiciada polas actividades bélicas, ao soportar o quebranto dos apresamentos de cargamentos polo inimigo e ter que satisfacer, ademais das rendas do sal, as cargas de guerra reclamadas pola Real Facenda. Nestes anos, moitas “fábricas de sardiña” desaparecerían e outras pasarían serios apuros, que culminarían coa crise sardiñeira que comezara no 1815 coa mingua da pesca da sardiña, que veríase prolongada polas dificultades de abasto do sal e o seu prezo, e que duraría ata 1830.

Coa desamortización promovida por Juan Álvarez de Mendizábal (1836-1837), as posesións e privilexios que viñan ostentando a Igrexa e as congregacións relixiosas pasarían ao Estado, e deste a mans particulares. Deste xeito, moitos terreos da beiramar que foran das nomeadas como “mans mortas”, pasarían ás mans dos fomentadores, que aproveitarían para levantar nalgúns deles novas empresas transformadoras da pesca.

A fabricación de conservas herméticas en Galicia ten o seu primeiro referente en 1836, cando o segundo mestre da Escola Náutica da Coruña, Francisco Zuloaga, orixinario do País Vasco e segundo piloto da Armada, inauguraba na Ponte Gaiteira a fábrica de conservas alimenticias “La Coruñesa” (vid. ficha 547), que mesmo fornecería aos mercados ultramarinos de Cuba e Porto Rico.

A modernización das primitivas instalacións conserveiras, seguindo o modelo que establecera Juan Goday en 1879 na súa fábrica da Illa de Arousa (vid. ficha 124), obrigaría a substituír o “baño de María” polos autoclaves, abandonar o envasado en frascos de vidro e dedicar unha sección da industria a taller de cuñado da chapa metálica e fabricación dos envases de folla de lata. Exixiría ademais a instalación dun sistema de fabricación do gas pobre necesario para os sopretes de soldadura dos envases.

A segunda metade do século XIX vería en Galicia a consolidación do negocio da pesca e da súa transformación, coa que vanse ocupando todas as localizacións susceptibles de acoller almacéns para o secado, o salgado, o escabechado e a conserva hermética de peixes e mariscos.

Luis Lamigueiro Aneiros, nacido en Vilarrube (termo municipal de Valdoviño) e aveciñado na Coruña, constituíra en 1907 a sociedade Luengo, Lamigueiro y Cía (Lindoso, 2006: 331) e xa era na segunda metade do decenio de 1900 un importante armador de buques pesqueiros cando o avogado ferrolán José Canalejas Méndez, entón presidente do Goberno de España, no seu afán por abaratar o elevado custe dos alimentos nos mercados madrileños, convidou ao armador coruñés a fornecer peixe á capital do reino a prezos reducidos.

Lamigueiro non dubidou en aceptar a proposta do seu paisano e, xunto con Daniel García Jove, constituíu o 15 de outubro de 1911 a empresa Pescaderías Coruñesas. Nese mesmo ano chegarían a Madrid os primeiros vagóns frigoríficos cargados con peixe no Muro, a zona da rula no porto coruñés. O pescado se vendería nos catro primeiros establecementos que a nova sociedade abría en Madrid, nos que o prezo do peixe reduciuse á metade do alá acostumado. O éxito da iniciativa sería tal que a alcaldía tivo que custodiar os postos de venda por parellas da forza pública, para conservar a orde nas filas dos numerosos compradores.

En 1916 Pescaderías Coruñesas inauguraba en Madrid a sede central, no Paseo de San Vicente, esquina coa rúa de Arriaza, fronte das Caballerizas Reales (hoxe, xardíns de Sabatini). A sede central era unha moderna instalación dotada de cámaras frigoríficas capaces para acoller ata catrocentos mil quilogramos de peixe fresco, e desde ela distribuíase o peixe para os locais expendedores repartidos pola cidade. Daquela a empresa dirixida por Luis Lamigueiro dispuña xa de catro bous dedicados á pesca de arrastre, unha fábrica de salga no areal da Palloza, trece vagóns frigoríficos para o transporte do peixe por ferrocarril dende A Coruña a Madrid, dezasete locais de venda ao público madrileño e unha flota de camionetas para o reparto do peixe desde a central ás expendedoras.

A forte integración vertical das distintas actividades da industria pesqueira fundada por Lamigueiro e Jove suporía que Pescaderías Coruñesas chegaría a contar con once vapores para a pesca de altura (dos corenta e cinco que había entón en España), a fábrica de salga na Palloza, unha cetaria no Portiño de San Pedro (vid. ficha 751), fábrica de xeo en Madrid (ademais das que tiñan nos principais portos nos que operaban), almacén de efectos navais, fábrica de redes, taller mecánico, vagóns frigoríficos, dous camións de servizo dende o Muro coruñés até o mercado madrileño, e dende 1917 a concesión dun viveiro de ameixas na praia de Cambados.

Co comezo do decenio de 1920 xurdirían desavinzas entre os socios e Daniel García Jove chegaría a ter serios problemas polas súas irregularidades hipotecarias. En 1924 a compañía convertíase en sociedade anónima e, baixo a dirección de Luis Lamigueiro Aneiros, pioneira na introdución de peixe fresco en Madrid tamén lideraría o mercado español de peixe fresco.

Porén, ao final do decenio, a empresa padecería unha fonda crise de liquidez debido á caída dos prezos do peixe fresco e, xa moi debilitada na súa faciana extractiva, pasou a ser controlada dende 1930 polo tamén armador coruñés Luis Fragio Babío, propietario así mesmo de varias parellas de arrastre de altura. O novo propietario iría vendendo as sucursais que posuía Pescaderías Coruñesas e algúns dos seus traballadores faríanse cargo de moitos dos locais da rede de distribución da empresa.

En 1956 Norberto García, empregado da madrileña peixaría La Astorgana, mercáballe a Luis Fragio a última sucursal que lle quedaba en funcionamento a Pescaderías Coruñesas, na madrileña rúa Recoletos, con oito empregados. Após uns comezos difíciles e xa co seu fillo, Evaristo García Gómez, ao fronte, a evolución e adaptación do negocio ás necesidades dos seus clientes situarían de novo a empresa na primeira liña de vendas de peixes e mariscos no territorio nacional, marcando mesmo pautas no ámbito das exportacións.

Co continuado crecemento da empresa e un cadro de persoal de máis de corenta persoas, en 1982 adquiríase Esencia de Mar, en Mercamadrid, a fin de dar resposta as necesidades dos cada vez máis numerosos clientes. A vella central da costa de San Vicente sería demolida e o antigo local da rúa Recoletos pecharía ao final do decenio.

En 1986 Pescaderías Coruñesas trasladábase á rúa Juan Montalvo, onde centralizaría as oficinas e a tenda de atención ao público, xunto cos almacéns, viveiros, cámaras frigoríficas, salas de manipulación e preparación dos pedidos, manténdose como referente histórico e actual das peixerías madrileñas.

A empresa, diversificada con outros negocios de hostalaría (restaurantes El Pescador, O’Pazo, Filandón; servicio de comidas Catering Albada), continúa funcionando cos fillos de Evaristo, os irmáns Diego, Paloma e Marta García Azpiroz (o mayor, Norberto, morreu no 2017) na administración do grupo empresarial.

Unha vez completadas as capturas, os barcos retornaban dirixíndose ás proximidades dos almacéns de salga e das conserveiras para entregar a súa pesca. O penetrante son dos bucios ou caracolas (ou das sirenas nas embarcacións modernas) advertía aos de terra da chegada do peixe e os veciños –mormente mulleres– aprestábanse para o desembarcar nas praias ou, no mellor dos casos, peiraos. Descargado o peixe das embarcacións –mormente sardiña, pero tamén bocarte, xarda e agullas–, trasladábase nas patelas ao almacén da salga para proceder ao seu escochado e salgado tradicional ou, en tempos máis modernos, ao seu salgado e prensado.

Para o escabechado e conserva de mariscos, as tarefas de moitos veciños das conserveiras xa comezaban coa recollida e transporte de leña ata as praias próximas, onda se recibían os mexillóns (e tamén as navallas, os croques e as ameixas) e se cocían en auga de mar, escunchándoos despois e limpando a vianda antes de transportala ás fábricas para o seu envasado.

No salgado tradicional a sardiña era escochada, aberta e limpada unha a unha, sacándolle cabeza, espiña e tripas, posta a mollo nas tallas e cando se xuntaban as suficientes, deixadas a salgar nos píos durante un día enteiro. Retirábanse despois da salmoira e íanse metendo en voltas nas barricas, engadíndolle varias presadas de sal cando se completaba unha volta para evita-lo contacto entre as distintas fiadas. Completada a barrica, tapábase para a súa comercialización. Ao non lle extrae-la graxa a oxidación íalle dando á sardiña unha cor amarelenta que empeoraba sensiblemente o seu aspecto.

As cabezas e as tripas prensábanse nas tallas pondo unha pedra de bo tamaño enriba da tapa da talla, extraéndolle así as graxas ou saín que se venderían para o refinado de coiros (normalmente as de peor calidade, chamadas morcas), para a protección de madeiras, para a fabricación de pinturas, como aceite para alumeado ou lubricación, e mesmo como mercadoría de exportación aos portos europeos (Hamburgo, Liverpool, Londres) e americanos (La Habana).

O máis moderno proceso de salgado comezaba coa descarga do peixe das embarcacións e o traslado ao almacén da salga. Unha vez lavado, o peixe –mormente sardiña, pero tamén xarda e agullas– metíase nos píos da chanca coa moira (disolución saturada de sal en auga) onde se deixaba a salgar durante unha ou dúas semanas.

Rematada a salgadura, sacábase o peixe e levábase ao morto, onde colocábase coidadosamente nos cascos, que se tapaban poñéndolles un morto (o peso para prensar o peixe) enriba da tapa, axudando coas prensas para mellor extraerlle a graxa, graxa que escoaba dos cascos e ía por unhas canles ata os pozos do saín.

Este novo proceso de salgado rendía moito máis que o primitivo salgado do peixe previamente descabezado, eviscerado e limpado, e as sardiñas – ao non teren graxas– non amarelaban como as do tradicional escochado e tiñan moito mellor aspecto, aínda que ao dicir dos entendidos non eran igual de saborosas que aquelas.

Unha variante moito máis laboriosa, que comezara a practicarse co bocarte, é a do anchovado ou anchoado, (do nome xenovés do bocarte) proceso que esixe que se lle retire a pel ao peixe e se prepare aberto, fileteado, eviscerado, sen raspa e desangrado antes de proceder ao seu salgado. Empregado principalmente co bocarte, ata o punto de quedarlle o nome de anchoa ao bocarte así preparado, o mesmo proceso e presentación da vianda nun tempo utilizárase tamén coa sardiña, sardiña anchoada.

Para o escabechado prepárase un mollo fritindo allo co aceite no que fritiuse o peixe e, cando xa frío, incorpórase viño branco, vinagre de viño branco, follas de loureiro, grans de pementa e pemento roxo seco e moído (pode levar tamén cravo, canela ou outras especias ao gusto), preparando un caldo que ten que ferver a lume manso e que se verte despois cubrindo totalmente a vianda.

No caso da conserva hermética da sardiña e outros peixes (xardas, agullas, bocarte, atún) “ao xeito de Nantes”, tralo carrexo das patelas das embarcacións á fábrica e a descarga da pesca nas mesas, procedíase ao descabezado, eviscerado, limpeza e lavado do peixe, posta en salmoira e secado ao sol. Pasadas despois folo forno ou torrador, lavábanse con auga de mar e fritíanse lixeiramente antes de envasalas para sometelas ao apertizado, esterilizando os envases fervéndoos ao baño de María.

A esterilización do peixe e o seu posterior envasado en recipientes herméticos, de vidro primeiro e de folla de lata máis tarde, é unha maneira de o conservar moito más eficiente e duradeira cá da salgadura. O procedemento, que fora desenvolvido en Francia na década de 1810, adoptárase na Bretaña a altura de 1840, e chegara ao seu cume a finais do século XIX, cando a soldadura manual das tapas por estañado ía sendo substituída polo engastado, sertido ou peche mecánico por compresión das pestanas que levaban o corpo do envase e a súa tapa, cun ariño de goma para garantir a estanquidade.

Consolidada a industria conserveira, nos comezos do século XX pasouse en Galicia de fritir as sardiñas a cocelas en salmoira ou ben ao vapor, unha mellora que abarataba o proceso e sería coñecida como método español. Para o cocido ao vapor púñanse as sardiñas (ou o peixe que fora) nas grellas de arame, que pasaban ao carro para as introduciren nos torradores onde se cocían co vapor producido na caldeira da fábrica.

Sacábanse logo os carros coas grellas e púñanse os peixes e mariscos xa cocidos nas mesas de empacado onde se colocaban nas latas e se lles botaba o aceite ou o prebe (escabeche, salsa de tomate, salsa de vieira). Unha vez as latas enchidas de aceite, pasaban á sección de pechado, onde se cerraban con estañado por soldadura manual, nos primeiros tempos, e despois nas máquinas de sertido ou peche mecánico por compresión. As latas introducíanse seguidamente no autoclave para o seu esterilizado, tralo que se lavaban para quitarlles todo rastro de aceite ou graxa e se levaban ao estoxado e se colocaban nas caixas nas que se levarían á distribución e venda.

O desenvolvemento da industria foi introducindo modernizacións que supoñían tanto melloras produtivas como hixiénicas: canles de eviscerado, canles de lavado e salmoirado, mesas circulares de dobre carrusel para o abasto de latas baleiras e material a empacar, fornos de cocción continua de vapor aberto, transportadoras de latas, etc.

No ano 1960 xa se empacaban os túnidos mecanicamente, e en 1962 introducíase na liña da sardiña o novo sistema de recepción e tratado do peixe, pasando primeiro aos tanques de salmoira refrixerada e de alí ao corte e eviscerado mecánico, para continuar en bandexas plásticas aos fornos de cocción e seguidamente ás mesas de empacar, todo elo sen intervención de man de obra. A mecanización permitiría que as fábricas de conservas produciran máis de cento cincuenta millóns de latas anuais, e que unhas cincuenta mil toneladas de conservas saíran cada ano das súa instalacións.

Alonso Álvarez, Luis (1977). Industrialización y conflictos sociales en la Galicia del Antiguo Régimen, 1750-1830. Madrid: Akal. ISBN 84-7339-243-4.

Arjona, Juan (2015). “Dos gallegos alimentan Madrid”, en La Voz de Galicia, Global Galicia: comunidad de gallegos en el exterior, 09/10/2015.

Ballesteros Arias, Paula (2008). “O xacemento romano do cantil de Canexol (Illa de Ons, Bueu. O esquecemento do recurso mariño”, en Aunios, revista da Asociación cultural PineirÓns, núm. 13, maio 2008, p. 45-54 [en liña] Dispoñible na Internet http://bueu.esy.es/Revistas/Aunios/13/012-13_AsociacionPineirons.pdf [Acceso 24/02/2022].

Carmona Badía, Xoán; Nadal Oller, Jordi (2005). El empeño industrial de Galicia. 250 años de historia, 1750-2000. A Coruña: Fundación Pedro Barrié de la Maza. DL C-2342-2005. ISBN 84-95892-38-3.

Crecente Maseda, Juan Mario (2011). Arquitectura, patrimonio y turismo. Talasogalicia®, una propuesta de síntesis. Tesis Doctoral (inédita), Joaquín Fernández Madrid y Cesar Portela Fernández-Jardón (dir.). Departamento de Construcciones Arquitectónicas. Escuela Técnica Superior de Arquitectura. Universidade de A Coruña.

Fernández Casanova, Carmen (1998). “Cambio económico, adaptacións e resistencias nos séculos XIX (dende 1870) e XX”, en Fernández Casanova, Carmen (coord.): Historia da pesca en Galicia, p. 139-206. Santiago de Compostela: Universidade de Santiago de Compostela. DL C-1816-1998. ISBN 84-8121-719-0.

García Fernández, Antonio (2006). "Construcións marítimas da nosa primeira industrialización. Da salga á conserva”, Ardentía. Revista Galega de Cultura Marítima e Fluvial, nº 3, Xuño 2006, Cambados, Pontevedra, p. 35-40. DL PO-295/04. ISSN 1699-3128.

Garrote Recarey, María (2011). “A Coruña 1900: la eclosión de la ciudad moderna”, Minius, Revista do Departamento de Historia, Arte e Xeografía da Universidad de Vigo, Ourense, 2011, núm. 19, p. 201-229. ISSN: 1131-5989.

Instituto Hidrográfico de la Marina. Sección Náutica (1993). Derrotero de la Costa NW de España, que comprende desde la Estaca de Bares al río Miño. Derrotero núm. 2, tomo 1, 12ª ed. y suplementos. Cádiz: Servicio de Publicaciones de la Armada. DL CA-705-1993. ISBN 84-87157-13-0.

Lindoso Tato, Elvira (2006). Los pioneros gallegos. Bases del desarrollo empresarial (1820-1913). Madrid: LID Editorial Empresarial. DL SE-4354-2006. ISBN 84-88717-94-6.

Niese, H. (1942). “Industrias de la alimentación y afines. Curado y conservación del pescado”, en Manual del Ingeniero, Tomo IV, Capítulo X, p. 643-647. Enciclopedia del Ingeniero y del Arquitecto compilada por la Academia Hütte de Berlín, 2ª ed. trad. de la 26ª edición alemana. Barcelona: Gustavo Gili.

Pazos Pérez, Lino José (2015). Memoria gráfica de un patrimonio: salazones y conserveras (vestigios de una época de esplendor). Pontevedra: Damaré Edicións. DL PO-105-2015.

Pereira González, Dionisio (2010). Loita de clases e represión franquista no mar (1864-1939). Vigo: Edicións Xerais de Galicia. DL VG-886-2010. ISBN 978-84-9914-182-4.

Rojo Escobar, Enrique Fidel (2011). Pescaderías Coruñesas [en línea] https://urbancidades.wordpress.com/category/urbanismo/page/36/ [Acceso 26/10/2023].

Romaní García, Arturo (1981). La pesca de bajura en Galicia. Prólogo de Antonio Fraguas Fraguas. Serie Liminar. Etnografía. Sada: Ediciós do Castro. DL C-1160-1981. ISBN 978-84-7492-087-1.

Romaní García, Arturo (1991). A revolución tecnolóxica na industria salgadeira en Galicia. Vigo: Unipro. DL C-1179-1991. ISBN 84-87917-01-1.

Ruso de Lago, Isabel; Soto Arias, Rosario (coords.) (2015). O Instituto da Guarda da Coruña: 125 anos de historia. ISBN 978-84-608-5711-2 [en liña] http://www.edu.xunta.gal/centros/ieseusebioguarda/system/files/O Instituto da Guarda da Coruña 125 anos de historia_0.pdf [Acceso 25/10/2023].

Sáñez Reguart, Antonio (1791-1795). Diccionario Histórico de los Artes de la Pesca Nacional (Cinco tomos). Madrid: Imprenta de la viuda de Don Joaquin Ibarra, 1791-1795. Reedición de 1988, Madrid: Ministerio de Agricultura, Pesca y Alimentación. Edición facsimíl del 2009, Valladolid: Editorial Maxtor. DL VA-503-2009. ISBN 84-9761-600-6.

Suárez Piñeiro, Ana María (2003). “La explotación del mar en la Galicia romana: el ejemplo de las instalaciones de salazón”, Cuaderno de Estudios Gallegos, vol. 50, núm. 116 (2003), p. 9-25. Santiago de Compostela: Instituto de Estudios Gallegos “Padre Sarmiento”, Centro Superior de Investigaciones Científicas (CSIC). ISSN 0210-847-X [en línea] Disponible na Internet: http://estudiosgallegos.revistas.csic.es/ [Acceso 25 outubro 2023].

Taboada Arceo, Antonio (1971). Galicia, estructura y ritmo socio-económicos. La Coruña: Servicio de Estudios y Publicaciones de las Cámaras Oficiales de Comercio, Industria y Navegación de Galicia. DL C-145-1971.

Xunta de Galicia (Consellería de Medio Ambiente, Territorio e Infraestruturas) (2007-2011). Plan de Ordenación do Litoral [en línea] http://www.xunta.es/litoral [Acceso 31 marzo 2020].

Localización no Mapa Topográfico Nacional 1:25.000: Folla 21-III A Coruña /// Datum ETRS89: H 29 // X 548.432,81 m / Y 4.800.816,18 m

Centro Nacional de Información Geográfica (s/d). Fotototeca Digital, Instituto Geográfico Nacional, Ministerio de Fomento del Gobierno de España [en línea] Disponible en internet: http://fototeca.cnig.es/ [Acceso 3 febreiro 2020].

Instituto de Estudos do Territorio (IDE) da Xunta de Galicia (s/d). Información Xeográfica de Galicia: visualizador de mapas [en liña] Dispoñible na Internet: http://mapas.xunta.es/visualizador-de-mapas [Acceso 3 febreiro 2020].

Instituto Geográfico Nacional (s/d). “Mapa Topográfico Nacional 1:25.000”, en Mapas de España. Instituto Geográfico Nacional, Gobierno de España [en línea] Disponible en Internet: https://www.cnig.es/buscarArtsMenu?categoria=MTN25-Mapa-Topográfico-Nacional-1:25.000 [Acceso 18 enero 2021].

Instituto Hidrográfico de la Marina (1960). De Punta Frouseira a las Islas Sisargas, con las rías de El Ferrol del Caudillo, Ares, Betanzos y La Coruña. Océano Atlántico Norte. Costa NW de España. Carta 929, con levantamientos no datados y correcciones hasta 1978. Cádiz: Talleres del Instituto Hidrográfico de la Marina. DL CA-1074-1971.

Ministerio de Agricultura, Pesca y Alimentación del Gobierno de España (s/d). Sistema de Información Geográfica de Parcelas Agrícolas (SIGPAC), Visor SigPac V 4.12 [en línea] Disponible en Internet: https://sigpac.mapama.gob.es/fega/visor/ [Acceso 4 xuño 2023].

Royal Cruising Club Pilotage Foundation (1988). Atlantic Spain and Portugal: El Ferrol to Gibraltar. Oz Robinson. Revised by Anne Hammick. Fourth edition 2000. St Ives Cambridgeshire: Imray, Laurie, Norie & Wilson, Ltd. ISBN 0-85288-405-2.